Կարճ վավերագրական ֆիլմ
Լռեցնելով մեդիադաշտը. հայկական նախադեպեր
Այս տարվա ապրիլին Հայաստանում անցկացրած խորհրդարանական ընտրությունների նախօրեին Media.am կայքի գլխավոր խմբագիր Գեղամ Վարդանյանը հայտնվեց յուրաքանչյուր լրագրողի համար անցանկալի մի իրավիճակում, երբ հայտնաբերեց, որ Twitter-ի իր հաշիվը
ժամանակավորապես կասեցվել էր:
Նա միակը չէր: Մեդիա ոլորտի աչքն ու ականջը դարձած Media.am-ի գլխավոր խմբագրի Twitter-ի հաշվից բացի, ժամանակավորապես կասեցված էին նաեւ ընտրություններն այդ հարթակում ակտիվ լուսաբանող Civilnet.am-ի եւ Hetq.am-ի, ինչպես նաեւ քաղաքագետ Ստեփան Գրիգորյանի հաշիվները:
Այս ժամանակավոր կասեցումը ռուսական անուններով բոտերի (ավտոմատացված կեղծ հաշիվներ) կողմից ընտրությունների օրը օգտագործված #armvote2017 հեշթեգի վրա հարձակման շարունակությունն էր, որը տեւեց մի քանի ժամ (այդ մասին կարող եք կարդալ այստեղ): Այս նախադեպը շատ հայ օգտատերերի համար պարզ դարձրեց նման նշանակալից իրադարձությունների ժամանակ ինֆորմացիայի առցանց աղբյուրների հասանելիության կարեւորությունը:
Սա առաջին հերթին ինֆորմացիայի սահմանափակման համար նոր տեխնոլոգիաների կիրառման օրինակ էր, եւ շարունակությունը տեղեկատվական բլոկադայի փորձերի, որի հիմքը տարիներ առաջ դրել են հենց Հայաստանի իշխանությունները:
Chai-Khana-ն առաջարկում է հետհայացք գցել Հայաստանում իրականացված տեղեկատվական բլոկադայի նախկին օրինակներին:
Թվիթերյան ճգնաժամ
Ամեն ինչ սկսվեց հեշթեգից: Twitter-ի ակտիվ օգտատերերը ընտրություններից առաջ սովորաբար ինչ-որ հեշթեգ են ընտրում, որն օգտագործում են այն լուսաբանելիս: Այս խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ դա #armvote2017-ն էր:
Ընտրությունների նախորդ օրը ռուսական ծագմամբ կեղծ հաշիվներ ու բոտեր հայտնվեցին, որոնք ուղղորդված կերպով ցանկանում էին տապալել ընտրված հեշթեգը եւ ընտրությունների անաչառ լուսաբանումը այդ հարթակում` կեղծ տեղեկություններ տարածելով ԱՄՆ ՄԶԳ (USAID) անունից:
Միկրոբլոգը սովորաբար արգելափակում է այն հաշիվները, որոնց նկատմամբ տարբեր բնույթի (spam-ի տարածում, անձնական վիրավորանք, ֆեյք լինելու կասկած եւ այլն) բողոքներ է ստանում այլ օգտատերերից:
Արդյունքում մի քանի ժամով կասեցվեցին թվիթերյան ակտիվ հայ օգտատերերի որոշ հաշիվներ, ովքեր պարբերաբար գրառումներին էին անում ընտրությունների վերաբերյալ եւ անդրադառնում ընտրախախտումներին:
Reputable Twitter users @reporterarm @CivilNetTV @Hetq_Trace @stepangrig suspended ahead of Parliamentary Elections in @Armenia https://t.co/5rHtbr3uMZ
— Artur Papyan (@ditord) April 1, 2017
«Սկզբից մի քիչ անհանգստացա, Twitter-ն ասում էր, որ հաշիվը կարող է վերականգնվել 24 ժամվա ընթացքում, այսինքն` ընտրությունների օրվա երեկոյան, իսկ դա կխաթարեր ընտրությունների լուսաբանումը: Դիմեցինք ամերիկյան Access Now կազմակերպությանը, որը զբաղվում է անձնական տվյալների պաշտպանության խնդիրներով: Բոլոր հաշիվները չորս ժամ հետո բաց էին,- պատմում է Գեղամը:
2008-ի մարտի 1-ի բլոկադան
Twitter-ի հաշիվների կասեցման այս փորձն առցանց եւ տպագիր հարթակներում լրագրողների մասնագիտական պարտականությունների կատարմանը խոչընդոտելու եւ ինֆորմացիոն բլոկադայի դասական օրինակ էր:
Հայաստանում այս պրակտիկայի հիմքը դրվել է 2008 թվականի մարտի 1-ին, երբ ընտրությունների արդյունքները չընդունող ընդդիմության ներկայացուցիչների ու ոստիկանական ուժերի միջեւ փողոցային բախումներ տեղի ունեցան:
Նույն օրը ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը հրամանագիր ստորագրեց երկրի տարածքում մարտի 1-ից 20 օրով արտակարգ դրություն մտցնելու մասին, որի չորրորդ կետը սահմանում էր` զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից պետական եւ ներքաղաքական հարցերի առնչությամբ հրապարակումները կարող են իրականացվել բացառապես պետական մարմինների պաշտոնական տեղեկատվության սահմաններում:
ՀՀ 2-րդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը: Լուսանկարի աղբյուրը` 2rd.am:
Հրամանագրի կյանքի կոչմանը զուգահեռ Հայաստանում արգելափակվեցին գրեթե բոլոր առաջատար լրատվական կայքերը (A1plus.am, aravot.am, azatutyun.am), արգելափակվեց նաեւ Youtube-ը, որտեղ մինչ այդ խելահեղ արագությամբ տարածվում էին ընդդիմության պատրաստած քարոզչական հոլովակները:
Մամուլը` կոմայի մեջ
«Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ օրենքն արգելում է գրաքննությունը: Իսկ «Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմի մասին» ՀՀ օրենքի 7-րդ հոդվածը սահմանում է արտակարգ դրության ժամանակ խոսքի ազատության սահմանափակում, մասնավորապես՝ զանգվածային լրատվության միջոցներով առանձին հրապարակումների, հաղորդումների արգելում։ Հոդվածում ոչ մի խոսք չկա լրատվամիջոցների արգելափակման ու գրաքննության մասին։ Բայց 2008-ին այն, ամեն դեպքում, տեղի ունեցավ: 20 օր շարունակ կոմայի մեջ էր նաեւ հայաստանյան տպագիր մամուլը: «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի թողարկման պատասխանատու Հայկ Գեւորգյանը հիշում է մարտի 1-ի երեկոն, երբ թերթի` մարտի 2-ին տպագրվելիք թողարկումը տարան տպարան: Այնտեղ Հայկ Գեւորգյանին առաջինը դիմավորեց ԱԱԾ աշխատակիցը:
«ԱԱԾ սպան, կարծեմ կոչումով կապիտան, ուշադիր կարդում էր թերթի առաջին էջը, ստուգում, հետո զանգահարում ինչ-որ տեղ խորհրդատվության համար ու արգելում տպել: Ուղիղ 20 օր աշխատում էինք, պատրաստի թողարկումը ավանդույթի ուժով տանում տպարան ու մերժում ստանում: Մի քանի օր հետո արդեն հույսներս կորցրել էինք, գնում էինք տպարան, կարդում թերթը, ստանում մերժումը, հետո սուրճ էինք խմում ԱԱԾ աշխատակցի հետ ու վերադառնում խմբագրություն»,-պատմում է Հայկ Գեւորգյանը:
Թերթի պաշտոնական կայքը նույնպես արգելափակված էր: «Հայկական ժամանակի» հերթական համարը լույս տեսավ մարտի 21-ին` արտակարգ դրության ռեժիմի վերցումից մեկ օր հետո:
Այդ օրերին արգելափակված էր նաեւ «Հայկական ժամանակի» կայքը: Բայց համացանցից օգտվողները ամեն դեպքում գտնում էին արգելափակումը շրջանցելու տարբեր ձեւեր: Օգտագործվում էին մի քանի Anonymizer-ներ, որոնք շրջանցում էին Հայաստանի տարածքում արգելափակված կայքերը: Բացի այդ, կային նաեւ անհայտ անձանց կողմից միջազգային դոմեյններով բացված կայքեր` ազատ լրագրության հարթակներ, որտեղ անհատները, լրագրողներն ու լրատվամիջոցները կարող էին գրանցվել ու հրապարակել իրենց նյութերը:
Մարտի 1-ին եւ դրան հաջորդող օրերին մարդիկ հաճախ գտնում էին բլոկադայի պայմաններում ինֆորմացիա ստանալու ձեւերը: Համացանցի այլընտրանքային աղբյուրներից ինտերնետ ակումբներում օգտվում էին անգամ տարեց մարդիկ, ովքեր մինչ այդ երբեք չէին առնչվել համացանցին:
Դրանցից մեկը khosq.com-ն էր: Այն այժմ չի գործում, բայց համացանցային էջերը արխիվացնող Web.archive.org կայքը պահպանել է այս հարթակի բազմաթիվ սքրինշոթեր:
«Հայկական ժամանակի» թողարկման պատասխանատու Հայկ Գեւորգյանը հիշում է, որ այդ օրերին մարդիկ ավելի ակտիվ սկսեցին օգտվել համացանցից, քանի որ չկար տպագիր մամուլը:
Այլընտրանքային լրատվություն
Քսանօրյա ինֆորմացիոն շրջափակումը Հայաստանում նպաստեց նաեւ բլոգների ընթերցման ու որպես ինֆորմացիայի աղբյուրի օգտագործման արագ մշակույթի ձեւավորմանը: Հիմնականում Livejournal-ում գրանցված բլոգերները մարտի 1-20-ը բավական ակտիվ գրում էին երկրում ստեղծված իրավիճակի մասին, հաճախ նաեւ տեղեկատվություն տալիս այս կամ այն հարցի շուրջ:
Բլոգեր, տեղեկատվական անվտանգության փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանը ցանցում հայտնի է նաեւ որպես @kornelij: Այս կեղծանունը գալիս է նրա բլոգի անվանումից` kornelij.livejournal.com, որը դեռ 2008-ին ու դրանից հետո էլ ամենաընթերցվողներից է:
«2008-ի ինֆորմացիոն բլոկադայի օրերին դասական համարվող լրատվամիջոցները (թերթեր, կայքեր) չէին գործում, հեռուստաընկերություններն էլ վերահսկվում էին իշխանությունների կողմից ու ենթարկվում արտակարգ դրություն սահմանելու մասին հրամանագրին` տալով միայն պաշտոնական տեղեկատվություն: Քանի որ Livejournal-ը Հայաստանում արգելափակված չէր, շատերը սկսեցին բլոգներ կարդալ ու նաեւ բացել սեփականները: Վերլուծություններից ու կարծիքներից բացի, Livejournal-ում կարելի էր նաեւ հավաստի ինֆորմացիա գտնել արտակարգ դրության պայմաններում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին»,-ասում է Սամվել Մարտիրոսյանը:
Նրա խոսքով, այդ օրերին որոշ լրագրողներ սկսեցին նույնիսկ մեղադրել բլոգերներին` լրագրողի մասնագիտությունը իրենցով անելու մեջ: Իրավիճակը շտկվեց, երբ բլոկադայից հետո բլոգերների գրառումները սկսեցին ինֆորմացիայի այլընտրանքային աղբյուրներ դառնալ նույն լրագրողների համար:
«Սասնա ծռերն» ու Ֆեյսբուքը
2016-ի հուլիսի 17-ին մի խումբ զինված անձինք մուտք գործեցին Ոստիկանության ՊՊԾ (պարեկապահակային ծառայության) գունդ ու գրավեցին այն: Խմբավորումը իր ֆեյսբուքյան էջում հաղորդում էր իրենց կողմից սկսված հեղափոխության մասին` օգտատերերին կոչ անում միանալ իրենց: Մոտ մեկ ժամ ինտերնետ պրովայդերներից մի քանիսով հնարավոր չէր մուտք գործել Facebook:
Այս սոցիալական ցանցն այսօր Հայաստանում ինֆորմացիայի աղբյուրներին հասնելու հիմնական միջոցն է: Գրեթե բոլոր առաջատար ու մեծ լսարան ունեցող լրատվամիջոցներն իրենց ընթերցողների մի զգալի մասին կայք են բերում Facebook-ից: Բացի այդ, լրատվամիջոցներն էլ հակառակ սկզբունքով ինֆորմացիա են ստանում հասարակ օգտատերերի գրառումներից ու ցանցում տեղադրված այլ բովանդակությունից:
«Սասնա ծռեր» խմբավորման անդամները հարցազրույց են տալիս լրագրողներին ՊՊԾ գնդի տարածքում: (Լուսանկարը՝ Ֆոտոլուրի)
Civilnet.am-ի գլխավոր խմբագիր Կարեն Հարությունյանի խոսքով, սոցցանցի արգելափակումը ճգնաժամային պահերին կարող է իսկական խուճապ առաջացնել մարդկանց մոտ:
Facebook-ի այս ժամակավոր արգելափակումը արձանագրվեց նաեւ Freedom House միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպության համացանցի ազատության մասին տարեկան հաշվետվության մեջ:
Մեդիա փորձագետ, լրագրության դասախոս Մեսրոպ Հարությունյանի կարծիքով, ներկայում ինֆորմացիայի տարածումը արգելափակելը գրեթե անհնար է: Լրագրությունը միշտ կգտնի մեթոդներ տեղեկատվությունը սպառողին հասցնելու համար:
Մեսրոպ Հարությունյանը նաեւ Media.am կայքի սյունակագիր է: (Լուսանկարը` Սուրեն Ստեփանյանի)
Ծրագրեր` արգելափակումը շրջանցելու համար. ի՞նչ են օգտագործում հայերը
Այսօր կան տասնյակ անվճար հավելվածներ ու ծրագրեր, որոնք թույլ են տալիս շրջանցել լոկալ արգելափակումները: Շատ հայ օգտատերեր, ներառյալ մեր հոդվածում հիշատակված լրագրողներից ոմանք, օգտագործել են այս գործիքները արգելափակումների ժամանակ:
I start to use @PsiphonInc for surfing Facebook in Armenia.. it looks like blocked now
— Gegham Vardanyan (@reporterarm) July 17, 2016
TOR-ը անվճար ծրագրային ապահովում է բոլոր օպերացիոն համակարգերի համար, որը թույլ է տալիս արգելափակված տարածքից անանուն մուտք գործել կայքեր:
Facebook ու Twitter-ի արգելափակման դեպքում գերադասելի է օգտագործել VPN (Virtual Private Network) տեխնոլոգիայով աշխատող հավելվածներ, որոնք անուղղակի կապ են հաստատում սոցցանցերի հետ անկախ տվյալ երկրում գործող արգելափակումից:
Ամենաապահով VPN ծառայություններից մեկն էլ TunnelBear-ն է, որն ունի հավալվածներ բոլոր օպերացիոն համակարգերով աշխատող համակարգիչների ու սմարթֆոնների համար:
Մեկ այլ նման հավելված է Psyphon-ը, որը բջջային հավելվածներ ունի միայն Android եւ Windows օպերացիոն համակարգերով աշխատող սարքերի համար:
Իսկ iOS օպերացիոն համակարգով աշխատող սարքերի համար կարելի է օգտագործել Opera Free VPN-ը: