57 yaşlı, kiçik biznes sahibi olan Cuma İsakovun ana dili təhlükə altındadır. Və o, qorxur ki, dil ilə bərabər bütün mədəniyyəti də məhv ola bilər.

Rusiyanın Dağıstan respublikasında  doğulan etnik saxur İsakovun  8 yaşı olanda ailəsi daha yaxşı həyat və münbit torpaq axtarışında qonşu Azərbaycana köçürlər.

Onlar ana dilləri saxur dilini də özləri ilə gətirir.

YUNESKO-nun hesablamalarına görə bu gün dünyada 25,000 insan saxur dilində danışır. Saxur dili Şimali Qafqaz dillərinin ləzgi qrupuna daxildir. Bu dil birmənali şəkildə “təhlükə altında” olan dillərdən sayılır. Artıq heç bir uşaq ana dili kimi saxur dilini öyrənmir.

Baxmayaraq k, İsakov özü saxur dilində sərbəst danışır, hətta öz xanımı Gülzar, 58, ilə də söhbət edərkən şaxur dilində sözlərdən istifadə edir, onların üç qızı ata –anası ilə doğma dillərində danışa bilmir. İsakovun uşaqları saxur dilini nənələrinə qulaq asaraq öyrəniblər. Lakin, onların musiqi müəlliməsi olan  28 yaşlı qızı Nabat deyir ki, saxur dili  olduqca çətindir və danışmaq demək olar ki mümkün deyil. Evdə ailə əsasən azərbaycan dilində danışır.

Azərbaycanın şimal –qərbində yerləşən Zaqatalaya səfər edərkən müxtəlif dillərdə danışan insanlar görmək olduqca təbii haldır. Bu bölgədə 16 müxtəlif etnik azlıq yaşayır. 

Dağıstandan köçmə olan saxurların sayı 12,300 nəfərdir. Onlar 19 –cu əsrdə Azərbaycana gəliblər. Şeyx Şamil Çar Rusiyasının Şimali Qafqazı işğal etməsinə qarşı mübarizə aparmışdır. Saxurlar  ölkənin cənubuna doğru sıxışdırılmağa başlanılmış, beləliklə onlar Rusiyanın idarəçiliyində olan Azərbaycana yerləşmişdilər. Onlar əsasən Zaqatala, Şəki və Qax ərazilərində məskunlaşırlar.

Bu köklərə baxmayaraq, İsakov ildən ilə dillərinin yox olub getdiyindən narahatdır. Zaqatala rayonunun inzibati mərkəzi olan Zaqatala şəhərindəki gənclər məktəbdə Saxur dili öyrənmirlər və evdə əsasən azərbaycanca danışırlar.

Azərcaycan dilindən başqa bu reqionun ikinci ən çox istifadə olunan dili rus dilidir. İsakovların evində Rus TV kanallarına baxılır.  20 yaşlı milliyətcə avar olan taksi sürücüsü deyir ki, kişilərin Rusiya"ya axını nəticəsində “ evdə toyuq başı kəsməyə kişi qalmayıb”.

“ Hamı Rusiyadadır”, o deyir.  “Buna görə də yerli gənclər azərbaycan dili yerinə rus dilində təhsil almağa üstünlük verir.”

Rus dili biliyi onlara daha yaxşı maaş vəd etdiyi üçün valideyinlər öz uşaqlarını Zaqatalanın yeganə  Rus dilində təhsil verən məktəbinə göndərirlər.

İsakovun öz uşaqları da Rus dilində oxuyub, lakin son iki övladı 1990- cı illərin ortalarında  Azərbaycanda milliyətçilik ruhunun yüksəldiyi bir vaxtda məktəb yaşlarına gəldiyi üçün, azərbaycan dilində təhsil verən məktəbə gediblər.

Zaqatala şəhərinin 21 km  cənubunda məskunlaşan saxurların gələcəyi fərqli görünür. Suvagil ümümtəhsil məktəbində saxur dili  1993-cü ildə prezidentin bütün etnik azlıqların dillərinin “mühafizə və inkişafı” haqqında qanunundan bu günümüzə qədər tədris olunur.

Xarici dil kimi tədris olunan saxur dili, azərbaycan məktəblərində əsas fənlərdəndir. Tədris həftədə bir dəfə olur. ( Chai-khana Təhsil nazirliyindən icazəsi olmadığına görə saxur dili dərslərində iştirak edə bilmədi)

“Saxur dilini mükəmməl bilən hər kəs bu məktəbdə müəllim ola bilər” məktəb direktoru  Əbdurəhman Sultanov deyir.

O bu sahədə hər hansısa bir problemin olduğunu düşünmür. Suvagildə məskunlaşan 5,000 saxur həm evdə, həm də məktəbdə öz dillərində danışırlar, Sultanov deyir.

Lakin, İsakovu azərbaycanlıların saxurların ləzgilərlə eyni millət olduğunu düşünməsi narahat edir.

Onlara bunun belə olmadığı izah ediləndə “fərqi nədir” sualı verilir. Onun cavabı isə “saxur saxurdu, ləzgi ləzgi” olur.

“Bizim dillərimiz tamamiylə fərqlidir. Biz necə eyni millət ola bilərik?” o deyir.  

Sovet zamanındakı passportlarda hər vətəndaşın milli kimliyi qeyd edilirdi. Lakin, Azərbaycanın şəxsiyyət vəsiqələrində bu yığışdırılıb.

“Sovet pasportumda saxur idim, Azərbaycan şəxsiyyət vəsiqəmdə isə azərbaycanlı,” İsakov deyir.

Ona İD kartında yenidən saxur yazılmasını istəyib istəmədiyini soruşanda cavab verməyə bir qədər  tərəddüd edir. Dövlətin belə məsələləri daha yaxşı bildiyini deyir.

1991-ci ildə Sovet dövlətinin dağılması ilə dəyişən təkcə saxurların pasportundan milli kimliklərinin çıxarılması olmur, həmçinin Dağıstandakı qohumlarını ziyarət etmək çətinləşir.

Sovet zamanında Rusiya ilə Azərbaycan arasında sərhəd yox idi və Zaqatala saxurları qısa müddətə Dağıstana gedə bilirdi. Lakin indi isə dogma kəndlərinə getmək üçün  əvvəlcə Bakıya daha sonra Dağıstanın paytaxtı Mahaçkalaya getmək lazımdır. Buna görə  avtobusa 14 saatlıq yol, tək gediş üçün 50 manat ödəməli olurlar.

“Dağıstandakı kəndimizə gedəndə bütün bədənim titrəyir,” İsakov deyir.

Köklərinin Dağıstandan gəlməsinə baxmayaraq, o ilk növbədə azərbaycanlıdır. “Doğulduğum yer həmişə ürəyimdədir, lakin mənim vətənim Azərbaycandır.”