Bağ evləri Bakı sakinləri üçün qızmar yayın rütubətindən və qumlu-tozlu isti küləklərdən qaçmaq üçün ən uyğun yer idi. Rusiyadakı daçalar kimi əsasən Xəzər dənizinin yaxınlığında tikilən bağ evləri Azərbaycanlıların istirahət yeri idi. 

“Ayaqyalın….”, 25 yaşlı Sübhan Manafzadə xatırlayır. “çılpaq və ayaqyalın bütün günü qaçırdıq. Bağ evi məhz bu azadlığı təmin edən məkandır.”

63 yaşlı dülgər və həvəskar balıqçı Aleksandr Rodin vaxtının böyük hissəsini 20 il əvvəl Abşeron yarımadasının Mərdəkan kəndində tikdiyi bağında keçirir. “Burada sevdiyim bütün işləri görə bilirəm. Ağac əkirəm, qırılanları təmir edirəm. Həmişə hərəkətdəyəm,” o, deyir. “Burada insanın ömrü uzanır.”

İlk Abşeron kəndləri yarımadaya dənizdən gələ biləcək hücumları uzaqdan görüb müdafiə tədbirləri almaq üçün tikilmiş qala divarlarının ətrafında yaranmağa başladı. Burada bağ evlərinin tikilməsi isə 19-cu əsrin sonlarında başladı. Azərbaycanın Zeynəlabdin Tağıyev, Murtuza Muxtarov və Şəmsi Əsədullayev kimi neft millionerləri bu ərazidə yaşıl baxçalı dəbdəbəli malikanələr tikməkdə bir biri ilə yarışırdılar.

Hazırda əksəriyyəti məhv olan bu malikanələr Abşeronun görünüşünü çox dəyişdi. Lakin daha böyük dəyişikliklər hələ qabaqda idi.

1922-ci ildə Azərbaycan Sovetlər Birliyinə daxil olduqdan sonra hökümət Abşeron yarımadasındakı torpaqları Azərbaycanın incəsənət, elm, iqtisadiyyat və s sahələrdə uğur əldə etmiş görkəmli şəxslərinə verməyə başladı.

26 yaşlı memar Leyla Musayevanın sözlərinə görə, “balkonlu və düz damlı balaca ağ evlər” kəndlərin yeni görünüşün yaratdı.

Yarımadada güclü küləklər əsdiyi üçün sakinlərin evlərinin damı hamar olur və qırla örtülərdi, çünki damlar yüksək olsa, onları külək uçurda bilərdi. Hovuzlar isə yeri qazmaqla deyil, yerin səthindən ucaldılmaqla tikilirdi ki, küləyin gətirdiyi qumlar onu doldurmasın.

Lakin bu ərazilərədə ev tikmək elə də asan deyildi. Xüsusi mülkiyyət yox idi və tikinti materialları tapmaq olduqca çətin idi.

“Tikinti materialalrını əldə etmək üçün hansısa əlaqələr lazım olurdu. Bundan aslı olaraq, evlər əsasən beton, metal və ya taxtadan tikilirdi ki, bu da öz növbəsində evlərin memarlığına ciddi təsir edirdi.”, 26 yaşlı memar Müslüm İmranlı deyir. İmranlı, Manafzadə və Musayeva ilə birlikdə öz memarlıq studiyaları Pillə üçün bağ evləri mövzusunu araşdırıb. “Məsələn, əgər kiminsə qohumu beton fabrikində işləyirdisə, onun evi əsasən betondan tikilərdi”. Evlər yayda istifadə üçün nəzərdə tutulduğundan istilik və bəzən də elektik sistemləri olmurdu. “Məsələ budur ki, məhdudiyyətlərlə yaşamaq bir növ bağdakı həyat tərzi idi,” 39 yaşlı konfliktlərin həlli üzrə mütəxəssis, Jalə Sultanlı deyir. Sultanlı uşaqlıqda yay tətillərini babasının Bakıdan bir saat yarım məsafədə yerləşən Nardaran kəndindəki bağ evində keçirərdi.

“Bizim çox əşyamız yox idi və hər şey açıqda idi. Bağın darvazasını da elə-belə bağlayardıq.” Çox vaxt qonşular yaxın dostlar, ya da qohumlar olurdu, qorunmaq üçün hündür divarlara ehtiyac olmurdu.

“Yayda insanlar açıq havada yatmağa üstünlük verdiyi üçün evlərin böyük verandası olurdu.”

Külək isə daim hər yerdə müşayiət edirdi.

“Biz ancaq hava küləkli olmayanda çimməyə gedə bilirdik”, Sultanlı deyir. “Hər səhər gözümü açan kimi ilk iş yarpaqların səsinə diqqətlə qulaq asıb, hansı küləyin əsdiyini təxmin eləmək idi”.

Yağıntı az olduğundan bağları sulamaq çətin idi. “Ancaq ərik, üzüm, əncir və tut ağacları vardı”, Sultanlı deyir. “Bağda ağac az olsa da günəş işığının bol olması burada bitən meyvələri çox ləzzətli edirdi”.

Suyun keyfiyyəti yaxşı olmasa da, su quyularının qazılması Abşeronun yay kəndlərinin inkişafını gücləndirdi. Memar Sübhan Manafzadə deyir ki, nənəsinin Şüvəlandakı bağındakı quyunun suyu duzludur. “Suyu içmək olur, lakin bu suda sabun köpüklənmir. Bu isə böyük problemdir,” o, gülür.

Bağ evləri mövzusu nostaljik hislər oyatsalar da, bir çox azərbaycanlılar onların dövrünün sona yetdiyini hesab edir. İqtisadi yüksəliş və daxili turizmin yayılması ilə orta təbəqəyə mənsub bakılılar istirahətə xaricə getməyə və ya Azərbaycanın digər bölgələrinə səfər etməyə başladılar. 39 yaşlı urbanizm tədqiqatçı  Rəşad Şirinin sözlərinə görə, dəniz kənarına gedənlər əsasən uşaq bağçaları, kinoteatrlar, hipermarketlar və digər infrastrukturu olan olan kəndlərə üstünlük verirlər.

Beləliklə bir çox ərazilərdə tipik bağ evlərini dəbdəbəli iqamətgahlar əvəz edir.

Dülgər Rodin öz bağı ilə qonşunun tikintisi hələ illərdir qurtarmayan beşmərtəbəli villası arasında ucaldılan yeddi metrlik divarı göstərir. “İnsanlar başqalarının onun evini və həyat tərzini  görməsindən ehtiyat edir. Onlar qorxurlar ki, başqalarının gözü dəyər” o, deyir.

Kəndin memarlığında olan dəyişikliyə baxmayaraq, bir çox insan hələ də yarımadada keçirdiyi vaxtdan böyük həzz alır.

“Burda nəfəs almaq olur. Dəniz böyükdür; üfüqdür”, memar Musayeva deyir. “ona baxırsan, sonra çevrilib ətrafa baxırsan və bu yarımadanın genişliyini yenidən görürsən….İnsanlar burada harmoniya tapa biliblər.”