“Alo! Yollar necədir, vəziyyət necədir oralarda, maşın gedib-gələ bilir?”

Bu, sürücülərin Azərbaycanın paytaxtı Bakıdan 200 km Şimalda, dəniz səviyyəsindən 2300 metr yüksəklikdə yerləşən və ölkənin ən yüksən yaşayış məntəqəsi olan – Xınalıq kəndinə getmədən əvvəl etməli olduqları ilk işdir.

Təxmini 2000 nəfərin yaşadığı Xınalıq ucqar kənddir: uzun illər bura gedən avtomobil yolu olmadığına görə, gediş-gəlişi çətin olan kəndin əhalisi öz ənənəvi həyat tərzini qoruyub saxlaya bilib.

Burada demək olar hər bir ailənin əsas gəlir mənbəyi qoyunçuluqdur və buna görə də həyat tərzləri sürüyə nəzarət əsasında qurulub.

Əhalinin təxmini 80% hər il sentyabr-oktyabr aylarında uşaqlarını yaşlı və ya diqər ailə üzvləri ilə kənddə saxlayıb, öz sürüsü ilə qışlaq ərazilərinə köç edir.

Bu həyat tərzi ailələrin gəlirini təmin etsə də, əslində ənənələri qorumaq onlara çətinliklə başa gəlir. Və burada söhbət tək maddi məsələdən getmir.

Kəndin orta məktəbinə rəhbərlik edən Yunis Məmmədovun fikrincə, köçəri həyat əsasən uşaqlara təsir edir.

Məsələ yalnız işsizlik və kasıb həyat tərzində deyil. Yunis Məmmədov deyir ki, bəzi valideynlərin başı təsərrüfata və maldarlığa qarışdığına görə, uşaqlarını məktəbə yazdırmağı unudurlar.

Məktəb direktoru deyir ki, hətta bəzi valideynlər uşaqları özləri ilə qışlağa aparır. Bu da öz növbəsində vəziyyəti daha da çətinləşdirir.

“Elə uşaqlar var ki, məktəbə çox gec yaşda yazılır, sonra da oxumağa həvəsi qalmır. Əsas da oğlanlar – yetkinlik, əsgərlik yaşı çatır – o, sizcə oxuyar heç sonra?”

Kənddə bir az gəzəndən sonra, Məmmədov məni tipik Xınalıq ailəsi ilə tanış etmək üçün bir evə dəvət edir: evdə yaşlı qadın, həyat yoldaşı, onların oğlu, gəlini və beş uşaq yaşayır.

Onlardan üçü, cütlüyün digər, sentyabrda qışlağa gedən böyük oğlunun övladlarıdır.

Qışlağa hazırlıq sentyabr ayından başlayır. Uşaqlarını nənələri ilə qoyub gedən valideynlərin onlarla tez-tez zəngləşməyə də imkanı olmur.

Kənd sakinləri deyir ki, uşaqların çoxu ayrılığa öyrəşsə də, balacalar çox vaxt ağlayır və bunu elə sentyabr ayında müşahidə etmək olur.

9 yaşlı Aynur, 11 yaşlı Aysən və 14 yaşlı Elnur son dəfə valideynlərini dörd ay əvvəl görüb.

Aynur nə vaxt görüşdüklərini yadına salmaq üçün bir-bir ayları saymağa başlayır.

“Tez-tez telefonla danışırıq. Dünən yox, ondan əvvəlki gün danışmışdıq. Dedim ki, tez qayıtsınlar. Ancaq zəng vurmaq bəs deyil də”.

Aynur bayramları çox sevir və həmişə xəyal edir ki, heç olmasa bir bayramı bütün ailə bir yerdə toplaşıb qeyd edə bilsin.  

“Yeni il günü nənəmə kömək elədik, süfrə açdıq, bacım və qardaşımla həyətdə çoxlu oynadıq. Sonra gecə olanda qardaşım fişəng partlatdı. Yaxşı keçirtdik də, bir sözlə. İstəyirdim anam da burda olsun, mən də onun sözünə qulaq asardım, ona kömək edərdim”.

Aysənin də, bacısı və qardaşı kimi, valideynərinin, əsas da anasının yanında olmadığını hiss etdiyi vaxtları olur.

“Hə! Elə vaxt olub ki, bunu həmişəkindən daha çox hiss eləmişəm. Bir dəfə qar yağırdı, qardaşımla bacım dərsə getmədi, mən tək idim. Yolda sürüşdüm, paltarım cırıldı, ayağım qanadı. Oturub ağlayırdım, onda anamı istəyirdim. Gəlib bunu nənəmə danışıb ağlamışdım”.

Aynur deyir ki, böyüyəndə rəssam olmaq istəyir. Nənəsi gülərək, onun polis olmaq istədiyini deyir.

“Rəsm çəkməyi öyrənib, qəşəng dağları, yanında ev, bir də içində bütün ailəmi çəkərdim”.

Aysən üçün Xınalıqda, əsas da qış aylarında həyat çətindir.

O istəyir ki, məktəbi bitirib saç ustası olsun.

“İstəyirəm on birinci sinifi qutarandan sonra işləyim və çoxlu pul qazanım ki, Qubada ev alaq”.

Bu gün Aysən və kənddə yaşayan digər uşaqların arzularını həyata keçirmək üçün daha çox imkanları var.

Xınalıq yolunun bərpası ilə kənd əhalisnin həyat tərzi dəyişməyə başlayıb.

Bununla, həm yerli camaatın şəhər mərkəzinə gediş-gəlişi daha da rahatlaşıb, həm də turist axını artıb.  

Turizmin inkişafı əhalinin həyatına bir başa təsiri olub: bəziləri hətta öz evlərini qonaq evi kimi istifadə etməklə əlavə gəlir mənbəyinə çeviriblər.

Xınalıq məktəbinin direktoru danışır ki, hər şey demək olar 2006-cı ildə dəyişdi.
“Həmin il Prezident gəlmişdi yol açılışına. Onda mən məktəbdə müəllim idim. Məktəbimiz də balaca taxtadan bir yer idi. Şəratit yox idi deyə, kim idi məktəbə uşağı göndərən, təhsil düşünən? Biz də məktəbdə həmin gün kimlər vardısa, kəndin başına toplaşıb bərkdən prezidenti çağırdıq. Bir də eşitdik ki, o, yuxarı, bizim yanımıza gəlir”.

Məmmədov həm də qeyd edir ki, bu hadisə kənddə gözlənilməz dəyişikliklərə səbəb olub.

“Həmin gün o, məktəbə gəldi. Təsəvvür edirsiniz? Onunla üzbəüz oturub problemlərimizi danışdıq. Dedi, onda mən sizə bir internat məktəb tikim də. Elə bu kənd uşaqlarının gələcəyi üçün həlledici rol oynadı”, o əlavə edir.

Bu söhbətdən bir il sonra, 2007-ci ilin sentyabr ayında internat-məktəb fəaliyyətinə başladı.

Məktəbin direktoru Yunis Məmmədov kənddə uşaqların təhsil almaq imkanı artdığına görə, Xınalıqda həyatın daha yaxşıya doğru dəyişəcəyinə inanır.

Məmmədov deyir ki, köçəri həyatın çətinliklərini görən uşaqlar təhsil alıb bir peşəyə sahib olmağa daha çox maraq göstərir. O, əlavə olaraq qeyd edir ki, son illər orta məktəbi bitirib ali təhsil müəssələrinə daxil olan uşaqların sayı artıb.

Yunis müəllim fəxrlə əziyyətinin bəhrəsindən danışır.

“Ötən ilin nəticələrindən tam razı qaldım. 2017-ci ildə internatdan 9 nəfər universitetə daxil ola bilib. Hələ onlardan biri də qız idi.”

15 yaşlı Əflatun, 9 yaşlı Gülər və 13 yaşlı Kəmaləddin kənddə yaşayan diqər uşaqlara nisbətən daha şanslıdırlar: onların da valideynləri çox vaxtı qışlaqda olsalar da, onlar uşaqlarının təhsil almağını dəstəkləyir. Onlar həm də, digərlərindən fərqli olaraq, vaxtaşırı kəndə gəlir və ya uşaqları Quba, Bakı kimi şəhərlərə gəzməyə, birlikdə bayram qeyd etməyə aparır.

Əflatun deyir ki, valideynlərlə bir yerdə olanda daha rahat və əyləncəli yaşayırlar.

“Əslində, onlarla birlikdə qışlağa gedəndə maraqlı idi. Onda heç nə eləmirdik, özümüz üçün oynayırdıq, əylənirdik. Burda belə tək qalanda məsuliyyət daha çoxdur da. Gərək nənəyə nəzarət edək, ona ev işlərində kömək edək”.

Lakin, Əflatun və qardaşı Kəmaləddin gələcəkdə valideynləri kimi köçəri həyat yaşamağı istəmir.

“Əşi, həyatdır ki o? Biz oturmuşuq isti evdə, onlar isə soyuqda qalıb. Rahatlıq başqa şeydir axı. Biz oxuyub bir peşə sahibi olmaq, öz işimizi qurub şəhərə köçmək istəyirik”.

Əflatun düşünür ki, onlar artıq öz qayğılarına qala biləcək qədər yetkindir. Deyir ki, indi daha çox onlar nənələrinin qayğısına qalmalı olur. Əsas da o xəstələnəndə.

“Nənə həm də pis eşidir, tez-tez xəstələnir. Bircə nənə nasaz olanda mamagil burda olsa lap yaxşı olardı. Məncə uşaqlar bu işləri tək başına görməli deyil”.

Köçlər, Dekabr/Yanvar 2018/2019