Qısa sənədli film
Bağlı sərhədlər və açıq suallar
Mövzu:
Nəqliyyat labirinti
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən qlobal pandemiyanın başa çatdığı rəsmən elan olunsa da, Azərbaycan hökuməti xəstəliklərin yayılmasının qarşısının alınması zərurətini əsas gətirərək 2020-ci ilin mart ayından bəri quru və dəniz sərhədlərini bağlı saxlayır. Naxçıvanla Türkiyə arasında bu il açılmış sərhəddən başqa, ölkəyə girişin yeganə yolu hava ilədir. Qapalı sərhədlərin vətəndaşlar üçün yaratdığı ciddi çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti rəsmi olaraq sərhədlərin vəziyyəti ilə bağlı o qədər də geniş məlumat açıqlamır.
Bəziləri hesab edir ki, bu siyasət Rusiyadan, xüsusən Dağıstandan ölkəyə axınının qarşısını almaqdan ibarətdir, məsələn, Qazaxıstan və Gürcüstan 2022-ci ildə Ukraynanın işğalından sonra Rusiyadan köç edənlərə nəzarət etməkdə çətinlik çəkirlər. Bununla belə, rusların onsuz da təyyarə ilə ölkəyə daxil olduqları vurğulanır: Dövlət Turizm Agentliyinin və Azərbaycan Turizm İdarəsinin hesabatlarında bildirilir ki, 2023-cü ilin ilk altı ayında Rusiya Federasiyasından ölkəyə ümumilikdə 375,100 nəfər gəlib.
Məsələ ilə bağlı başqa variantlar da var: bəzi analitiklər hesab edirlər ki, bu siyasət, xüsusən də İran və Ermənistanla davam edən gərginliyi nəzərə alsaq, təhlükəsizlik problemləri ilə bağlı ola bilər. Digərləri yeni magistralın və ya modernləşdirilmiş dəmir yolu xətlərinin tikintisini asanlaşdırmaq üçün sərhədlərin bağlanması fikrini irəli sürürlər.
Tənqidçilər həmçinin iddia edirlər ki, sərhədlərin bağlı qalması dövlətə məxsus aviaşirkətin daha yüksək gəlir əldə etməsi kimi xüsusi maraqlara səbəbindən ola bilər; bu, ümumiyyətlə, vətəndaşların hüquqlarının pozulması kimi dəyərləndirilir.
Onlar əcnəbilərin ölkəni quru yolla tərk etməsinə və Naxçıvan sakinlərinin sərhədi keçməsinə icazə verildiyi halda, digər Azərbaycan vətəndaşlarının bu imkandan məhrum edilməsini ardıcıl olmayan siyasət kimi izah edirlər.
Sərhədlərin bağlı qalması zərərçəkən vətəndaşlar arasında qəzəbin artmasına səbəb olur, xüsusilə onlayn platformalarda bunu aydın görmək mümkündür. İctimaiyyətin emosional vəziyyətindən və öz marağımdan ilhamlanaraq bu foto-layihəni işləməyə başladım.
Sərhəddəki vəziyyətlə bağlı etibarlı məlumat tapa bilmədiyim üçün ilk olaraq taksi ilə Gürcüstana ən yaxın sərhəd-keçid məntəqəsinə getməyə qərar verdim – 2019-cu ildə karantindən əvvəl etdiyim səfəri təkrarlayaraq. Yol boyu ümid edirdim ki, gömrük məntəqəsinə çatıb suallarıma cavab tapa biləcəyəm. Sadıxlı, Tovuz, Azərbaycan, 2019
Balakən şəhərindəki sərhəd-keçid məntəqəsinin qapısında məni hərbçilər qarşıladı və Azərbaycan vətəndaşı olduğumu biləndən sonra keçməyimə icazə verilmədiyini bildirdilər. Sadəcə əcnəbilərin ölkədən quru yolla çıxmasına icazə var. Səyahətimin xüsusi bir halla bağlı olduğunu izah edəndə - suallarıma cavab verə biləcək səlahiyyətli bir şəxslə görüşmək istədiyimi dedim - mənə dedilər ki, Nazirlər Kabinetindən razılıq almalıyam; onlardan cavab almaq isə ən azı iki həftə çəkir. Orada da öyrəndim ki, sərhədlər yük maşınları üçün açıqdır, beləcə, Türkiyədən yola çıxan, Gürcüstandan və Azərbaycandan keçməklə Rusiyaya gedən bir yük maşını ilə şəhər mərkəzinə qayıtdım. Balakən, Azərbaycan, 2023.
“Xan” çay evində ofisiant işləyən İslam təyyarə biletləri çox baha olduğuna görə quru sərhədlərinin açılmasını gözləyir. “Sərhədlər açılan kimi atamla Rusiyaya işləməyə gedəcəyəm. Şəhərdə az adam qalıb, çünki iş azdır, maaşlar çox aşağıdır. Əvvəllər Gürcüstandan turistlər gəlirdi, ölkədən çıxmazdan əvvəl burada fasilə verənlər olurdu. İndi buradan ancaq yük maşınları keçir və gömrük rəsmiləşdirilməsini gözləyərkən burada [çay evində] vaxt keçirirlər. Gürcüstana getmək, oradan mal alıb gətirməkmümkün deyil, amma yerli camaat yük maşınları vasitəsilə ərzaq ixrac edə bilər. Buradan Türkiyəyə əsasən fındıq və qoz göndəririk”. Balakən, Azərbaycan, 2023
İslamın izah etdiyi kimi, axşamçağı “Xan” çay evinə işsiz kişi sakinlər toplaşır. Ordan-burdan söhbət etməyə və cansıxıcılıqdan pivə və ya çay içməyə gəlirlər. Mən orada olduğum müddətdə çay evinin yeganə ziyarətçiləri ölkədən çıxış bileti gözləyərkən yuxuya getməzdən əvvəl sərxoş olmuş bir qrup polşalı sürücü idi. Balakən, Azərbaycan, 2023
Qazaxdan Tbilisiyə gedərkən Qırmızı Körpü sərhəd-keçid məntəqəsində də vəziyyət oxşar idi: tərk edilmiş piştaxtalar, boş avtovağzal və yaxınlıqdakı kəndlərdən bir az pul qazanmaq ümidi ilə taksi sürücülərini qonaq edən çay evi. Qırmızı Körpü, Qazax, Azərbaycan, 2023
Fizuli adlı bir avtobus sürücüsü sərhədlərin niyə hələ də bağlı olduğuna dair fərqli bir nəzəriyyə irəli sürdü: Qarabağda yaşayan etnik erməniləri sıxışdırmaq cəhdi. “Ermənistana gedən insanların quru sərhədi boyunca [Azərbaycana] çıxışı yoxdur. Azərbaycana giriş yalnız hava reysləri ilə həyata keçirilir, həmin ölkədən isə heç bir aviareys yoxdur. Beləliklə, heç kəsi incitmədən vəziyyət öz həllini tapır”, o dedi.Şıxlı 1, Azərbaycan, 2023
Qazax şəhəri ilə Şıxlı 1 və Şıxlı 2 kəndləri arasında vaxtaşırı hərəkət edən mikroavtobuslar bir neçə əcnəbini avtovağzala aparır. Şəhərlərarası avtobuslar da son dayanacaq üçün bura gəlir, lakin sərnişinlər yalnız Qazax şəhərində avtobuslara minirlər. Qırmızı Körpü, Azərbaycan, 2023
Bakıya gedən avtobusu gözlədiyim altı saat ərzində çay evində mən də daxil olmaqla cəmi altı müştəri var idi. Nazim adlı həmsöhbətimin fikrincə, hökumət rusların ölkəyə axınına nəzarət etmək üçün sərhədləri bağlı saxlayır. “Təyyarə biletinin 200 avroya olması o deməkdir ki, yalnız imkanlılar ölkəyə girə bilər. Əks halda, bura ilk kim gələcək? Dağıstanlılar... Sərhədlər bağlanmasaydı, hamısı burada olacaqdı”. Şıxlı 2-də yaşayan çayxana ofisiantı, 27 yaşlı Fərid deyir: “Buralar əvvəl adamla dolu idi. İndi biz avtobus və taksi sürücüləri, bəzən də yük maşını sürücüləri üçün işləyirik. Dolanacaq qədər qazanırıq…” Qırmızı Körpü, Azərbaycan, 2023
Stansiya cədvəlinə çatanda məni marşrutun vaxtını göstərən nəhəng ekran qarşıladı: cədvəldə bir neçə xırda dəyişikliklər var idi, beıə ki, indi qatar gecə yox, səhər yola çıxırdı və onun son ünvanı Tbilisi deyil, Ağstafa idi. 2020-ci ilin martına qədər bu qatar marşrutu yolu Cənubi Qafqazdan düşən səyahətçilərin sevimli nəqliyyat vasitəsi idi. Turistlər Tbilisidən Bakıya gedə bilirdilər. Bakı, Azərbaycan, 2023
Bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, yenə də qatara bilet aldım. Əsas məqsəd çatacağım yerin özü ilə bağlı deyildi, suallarıma cavab axtarışım idi. Platformaya çıxanda isə daha çox dəyişikliklər gördüm: köhnə sovet qatarları müasir, sürətli qatarlarla əvəz olunubmuş. Bakı, Azərbaycan, 2023
Rahib 7 ilə yaxındır ki, dəmir yolunda işləyir. O, köhnə xətlərin müasir qatarlar üçün uyğun olmadığını və hazırda sərhədə gedən dəmir yollarının yeniləndiyini deyir. Ağstafa, Azərbaycan, 2023
5 saat sonra qatar Ağstafaya çatdı. Sərnişinlərin çoxu əvvəlki dayanacaqda, Gəncədə düşmüşdü, ona görə də platforma çox sıxlıq deyildi. Stansiya yaxınlığındakı çay evində istirahət edən dəmiryol işçiləri şəkil çəkdirməkdən və müsahibə verməkdən imtina etdilər. Əvəzində təklif etdilər ki, çay evinin sahibi ilə danışım. Ağstafa, Azərbaycan, 2023
Sərhədə çatmaq üçün iki mikroavtobus istifadə etməli oldum: biri Qazaxadək, digəri isə Qırmızı Körpüyədək apardı. Yolda sürücü Faiq xatırlatdı ki, rəsmi keçid məntəqəsindən Gürcüstana keçmək mümkün deyil. Onun fikrincə, Laçın dəhlizindəki vəziyyət [müsahibə alınarkən Qarabağla bağlı vəziyyət hələ dəyişməmişdi] həll olunmayana qədər heç nə dəyişməyəcək - bu, özünün dediyi kimi, “Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğandan asılıdır”. Ağstafa, Azərbaycan, 2023
Sərnişinlərdən biri Rafiq Əlicanov Azərbaycan vətəndaşı idi. Onu bu səyahətdə Gürcüstan vətəndaşı ilə evli olan qardaşı qızı və onun Azərbaycan pasportu daşıyan azyaşlı oğlu müşayiət edirdi. Yeni yolu göstərərək deyir: “Bir yerdə vaxtilə mənim torpaqlarım var idi”. Əlicanov əlavə edir ki, əvvəlki sürücü ona deyib ki, biz Gürcüstandan Azərbaycana quru sərhəd keçidi ilə də gedə bilərik. Qazax, Azərbaycan, 2023
Rafiq Əlicanov deyir ki, sərhədlərin bağlı olması magistral yol sistemini genişləndirərkən nəqliyyatın hərəkətini dayandırmaq üçündür. Onun Gürcüstan vətəndaşı olan həyat yoldaşı hazırda Gürcüstandadır, çünki Azərbaycana gəlməsi üçün biletlər çox bahadır - təxminən 300 manat. Şıxlı 1, Qazax, Azərbaycan 2023
Gürcüstana getmək üçün ailə körpə üçün pasport almalı idi. “300 metr o tərəfə keçmək üçün uşağımla Bakıya uçmalı olduq. Həm də uşağa ayrıca bilet almalı oldum, bu da cəmi 30-40 manat ucuzdur. Mənim üçün bilet təxminən 200 manata başa gəlir, uşaq üçün 150 manata yaxın. Sonra isə bütün ölkəni keçməli olduq. Yazıq körpə 3 gündür yoldadır”, Tuncayın anası Şıxlı 2 kəndindən keçərkən deyir. Azərbaycan, 2023
Quru sərhədi ilə çıxmağın qeyri-mümkünlüyünə əmin olaraq və hava nəqliyyatının qiyməti ilə barışaraq, sərhədin o tayındakı vəziyyəti araşdırmaq üçün ertəsi gün Gürcüstana təyyarə bilet aldım. Bakı, Azərbaycan, 2023
Qapalı sərhədlər arxasında qalarkən özümü nə qədər təzyiq altında hiss etdiyimi təyyarəyə minəndə başa düşdüm. Bir də müşahidə etdim ki, sərnişinlərin əksəriyyəti Azərbaycan vətəndaşı deyil, əsasən tranzitlə uçan əcnəbilərdir. Bakı, Azərbaycan, 2023
Azərbaycanın Tbilisidəki səfirliyindən isə bildirdilər ki, bu məsələ onların öhdəliklərinə daxil olmadığı üçün əlavə məlumatları yoxdur. “Sərhəddən keçmək üçün Nazirlər Kabinetinə elektron məktub yazmaq və kod almaq lazımdır. Belə olan halda səfirliyə gəlməyə belə, ehtiyac yoxdur”. Tbilisi, Gürcüstan, 2023
Səfirliyin qarşısında Azərbaycan vətəndaşları olan tələbələrə rast gəldim. Onlar öz tələbə statuslarının nəzərə alınmasını istəyirdilər. “Biz Bərdədənik və Tbilisidə oxuyuruq. Hazırda [təyyarəyə] bilet almağa pulumuz olmadığı üçün sərhədi keçməyə çalışırıq. Orada [Azərbaycanda] birtəhər fəhlə işləyirdim, bura gəlmək üçün borc götürümüşdüm, amma geri qayıtmaq daha baha başa gəlir. Niyə mən bir vətəndaş kimi ölkəmə qayıtmaq üçün bütün bu icazələri almalıyam? İki il ərzində heç olmasa icazə almaq mümkün idi. Yadımdadır, səfirliyin qabağında ölkədən çıxış almağa çalışan maşınların uzun növbəsi var idi. Həmin vaxt dostumu Qırmızı Körpüdəki sərhədə qədər müşayiət edirdim. Bir də yadımdadır, Qazaxdan olan dostum Tbilisiyə uçmaq üçün əvvəl Bakıya gedib, ordan da Qardabaniyə yas mərasiminə yola düşmüşdü”. Tbilisi, Gürcüstan, 2023
Laqodexi, Balakən sərhədinin digər tərəfi. Gürcüstanda azərbaycanlılar ən böyük etnik azlığı təşkil edir. Sərhədlərin bağlanması ilə bağlı fikirlərini öyrənmək üçün azərbaycanlıları axtararkən 49 yaşlı Teymurla rastlaşdım. O, Azərbaycan vətəndaşıdır, 2004-cü ildən Gürcüstanda məskunlaşıb. Qazanc əldə etmək üçün iki motosikleti ilə kənd ətrafında yük daşımaqla məşğuldur. Baxmayaraq ki, əsas gəlir mənbəyi kimi Balakən şəhərində qoz bağı var, 4 ilə yaxındır ki, ora gedə bilmir. “Pasportumu yeniləmək lazım idi, amma təyyarə biletinə 500 manat lazım idi deyə, gedə bilmədim. Buna görə ölkədə mənə məhdudiyyət qoyulub, cərimələnmişəm”, Teymur deyir. Laqodexi, Gürcüstan, 2023
Laqodexinin Kabali kəndində 55 yaşlı müğənni və şair Əlibəy Fərəcovla görüşdüm. O, Azərbaycana doğru davam edən dağ silsiləsinə həsr etdiyi şeirlərdən bəhs etdi. Hər səhər dağların ona bağlı sərhədləri xatırlatdığını deyir. “Heydər Əliyevin dövründə bizi diqqətdən kənarda qoymazdılar, bura un, yağ göndərilərdi. İndi hər şey dayanıb. Üstəlik, illərdir sərhədləri üzümüzə bağlayıblar və o tərəfdəki qohumlara və dostlara baş çəkmək üçün xərcə düşməliyik. Prezidentdən xahiş edirəm ki, bu tərəfdə imkansız Azərbaycan ailələrinə yenidən dəstək göstərsin”. Kabali, Gürcüstan, 2023
Fərəcovlarla görüşün ertəsi günü onların tövsiyəsi ilə Kabali bazarına getdim. Burada Eltunla tanış oldum; o deyir ki, ticarət işləri davam edir, amma satışda Azərbaycan çayı azdır. “Sərhədlərin bağlanması bizim, Azərbaycan vətəndaşlarının həyatını çətinləşdirib. Orada çoxlu insan gəlir yerini itirib. Hətta burada işləyənlər də gündə 40-55 lari (25-35 AZN) qazanc əldə edirlər, Azərbaycanda isə eyni işə görə 17 manat (25 lari). Əvvəllər ayda 3 dəfə sərhədi keçə bilirdim, burdan bir az ucuz olduğu üçün maşının çənini orda doldururdum. Geri dönərkən sərhəddə qadınlar xahiş edirdilər ki, onları da aparım. Çoxları bura işləməyə, mövsüm vaxtı üzüm yığmağa gəlirdi. Orada eyni işin müqabilində 10 manat qazanırdılar”, - Eltun izah edir. “Balakəndən olan qohumlarım var ki, əlaqə saxlayanda həmişə oradakı çətinliklərindən danışırlar. Burada nəyisə bəyənmiriksə, onu dilə gətiririk, ədalətə nail ola bilirik. Başa düşə bilmirəm ki, orda insanlar niyə fikirlərini ifadə edə bilmirlər? Hətta keçən həftə buradan yüzlərlə insan Azərbaycan prezidentinə quru sərhədlərinin açılması ilə bağlı müraciət imzalayıb göndərdik”, - deyə Eltun məni bazara apararkən qeyd edir. Kabali, Gürcüstan, 2023
Piter və onun yol yoldaşı Martinlə ilk dəfə Onidə, Gürcüstanda tanış oldum. Onlar yol boyu rastlaşdığım digər səyahətçilərin əksəriyyətindən fərqlənirdilər. Azərbaycanla sərhəddən çox uzaqda olduğumuz üçün əvvəlcə onlardan müsahibə almamağa qərar vermişdim. Biz Qomidə yenidən görüşəndə Martin qeyd etdi ki, Londondan Sidneyə gedərkən Xəzər sahili boyunca səyahət etməyi, Azərbaycandan keçməyi düşünüblər. Amma sərhədlər bağlı olduğuna görə əvəzində Rusiyadan keçməli olublar. Bu məsələ mənə müxtəlif nəqliyyat növləri ilə, hətta Avropadan Asiyaya piyada səyahət edən insanlarla çoxsaylı söhbətlərimi xatırlatı - onların çoxu Azərbaycandan keçməyə ehtiyac duyduqlarını, lakin mövcud vəziyyətdə çətinliklə üzləşdiklərini deyirdilər. Moxisi, Gürcüstan, 2023
Laqodexi, Gürcüstan, 2023
Fotoreportaj Chai Khana Fellowship proqramı (yay-payız 2023) çərçivəsində hazırlanıb.
Fotoreportaj Fridrix Ebert Fondunun (FEF) dəstəyi ilə ərsəyə gətirilib. Burada səsləndirilən fikirlər FEF-in mövqeyini əks etdirmir.
“CHAI KHANA” YA İANƏ EDİN!
Biz böyük kütləvi informasiya vasitələrinin diqqətindən daim kənarda qalan mövzuları və sosial qrupları işıqlandıran qeyri-kommersiya əsaslı media təşkilatıyıq.
İcmamızın və sizin kimi oxucuların dəstəyi olmadan işlərimizi reallaşdırmaq qeyri-mümkün olardı. Sizin verdiyiniz ianə bölgədə yetərincə işıqlandırılmayan mövzular üzərində işləyən jurnalistlərə dəstək göstərməyimizi təmin edir. ianə verin