Խաղաղության եւ պատերազմի մասին պատկերացումները Լեռնային Ղարաբաղի Ասկերան քաղաքում ծնված եւ մեծացած 34-ամյա Ելենա Արզումանյանի մոտ լիովին փոխվեցին, երբ նա առաջին անգամ մայրացավ:

«Ղարաբաղից դուրս հայերն ու ադրբեջանցիները խաղաղ ապրում են կողք կողքի»,-ասում է Ելենան, որը 2013-ին տեղափոխվեց իր հայրենի Ասկերանից Ռուսաստանի Պյատիգորսկ քաղաք: Այստեղ ապրում է իր ամուսնու ընտանիքը: Քանի որ պատերազմի հիշուղությունները դեռ թարմ էին, նրան դժվար էր նոր իրականության հետ համակերպվելը:

«Մեր տան մոտ միմյանց հարեւանությամբ երկու մրգի խանութ կար: Դրանցից մեկում առևտուր էր անում Նադյան, որը փախտական էր Ղարաբաղի Փրջամալ գյուղից, իսկ մյուսում` ադրբեջանցի Էլմիրա խանումը: Ես միշտ մեր հայերից եմ առևտուր արել։ Ադրբեջանցիներից ենթագիտակցորեն եւ վախենում էի, և չէի վստահում։ Լեզուս չէր պտտվում անգամ քաղաքավարությունից դրդված բարևել։ Մի օր Էլմիրա խանումը, տեսնելով որ հղի եմ, փորձեց ինձ ելակ հյուրասիրել։ Գարնան սկիզբ էր, ելակը նոր-նոր էր հասել։ Քաղաքավարի հրաժարվեցի հյուրասիրությունից։ Հավանաբար, էլմիրան այդպես էլ չհասկացավ, թե ինչու իր ձեռքից այդպես էլ չվերցրի այդ ելակները։ Հիմա արդեն, երկար ժամանակ Ղարաբաղից դուրս ապրելով, գիտակցում եմ, որ սա ուրիշ երկիր է, ուրիշ հասարակություն ու մարդկային հարաբերություններ։ Այստեղ կարող է ղարաբաղցին ժենգյալով հաց թխել, իսկ ադրբեջանցին այն վաճառել»,-ասում է Ելենան:

Էլմիրան, արդեն մեկ տարի է այլեւս այդ խանութում չի աշխատում: Նրա տեղը մեկ այլ ադրբեջանցի կին է եկել: 

«Նա հաճախ է աղջկաս՝ Թամարային, միրգ հյուրասիրում։ Ես դեմ չեմ»,-ասում է 34-ամյա կինը:

Ելենան չորս տարեկան էր, երբ 1988 թվականին նրա մայրը` Ալլան, միացավ ղարաբաղյան շարժմանը, իսկ այնուհետեւ եղբայրների հետ միասին մասնակցեց պատերազմին: Նա այն մոտ 25 կանանցից էր, ովքեր մասնակցել են մարտական գործողություններին:

Ալլան նաեւ միայնակ մայր էր, հազվադեպ օրինակ խիստ ավանդապահ հասարակությունում:

«21 տարեկան էի, երբ Ելենան ծնվեց. ամուսին չունեի: Երբ տանը չէի, ծնողներս ու քույրիկս էին խնամում նրան: Պատերազմի տարիներին հաճախ էի երկար ժամանակով բացակայում», -հիշում է Ալլան, ով այսօր 55 տարեկան է:

Հակամարտությունը ներխուժեց նաեւ Ելենայի կյանք:

«Ես շատ կապված էի քեռուս՝ Արայիկի հետ։ Մի օր ինձ ասացին, որ նա զոհվել է: Երեկ նա կար, քայլում էր, այսօր ասում են չկա։ Այդ պահին միայն հասկացա, թե ինչ է պատերազմը, որն այսքան ժամանակ մեծերը խոսքերով փորձում էին բացատրել ինձ։ Ես նաեւ հասկացա, որ այն, ինչ կատարվում էր [տառապանքները], պետք է ավարտվեն: Բոլորը պետք է ապրեն։ Արայիկի մահից հետո ծնվեց նրա որդին՝ Արայիկ կրտսերը։ Բայց դա արդեն իմ Արայիկը չէր»,-հիշում է Ելենան:

Երբ 2500 բնակիչ ունեցող Ասկերան քաղաքը, որը սահմանագծից ընդամենը 18 կմ հեռավորության վրա էր գտնվում, դարձավ շատ վտանգավոր, քաղաքի կանայք եւ երեխաները տեղափոխվեցին Հայաստանի տարբեր բնակավայրեր: Ելենան հայտնվեց Սեւան քաղաքի Արեւիկ ամառային ճամբարի շենքում: Այնտեղ Ելենան կտրվեց իր առօրյայի մաս դարձած կրակոցներից, ձայնարձակներից եւ վիրավորված զինվորների տեսարաններից: 

«Ամեն առավոտ մեզ համար թարմ ձուկ էին բերում, հանգիստ նախաճաշում էինք ու գնում խաղալու։ Ոչ մի կրակոց եւ ռմբակոծություն չէր ընդհատում մեր խաղը: Աղջիկները կարող էին գեղեցիկ զգեստներ հագնել եւ զբոսնել այգում: Ես հասկացա, որ Ղարաբաղից դուրս մեկ ուրիշ խաղաղ կյանք կա»,-նշում է Ելենան։

1994-ի հրադադարից հետո մայրն ու աղջիկը կրկին վերամիավորվեցին Ասկերանում: Ալլան թողեց բանակը, վերանորոգեց մինչեւ շարժման սկսելն իր հիմնադրած սրճարանը եւ Ստեփանակերտում հիմնադրված «Քաղաքացիական նախաձեռնությունների կենտրոն» ՀԿ-ի օգնությամբ Ասկերանում մի շարք ծրագրեր իրականացրեց:

«Մենք կազմակերպում ենք բազմաթիվ համայնքային իրադարձություններ, ներառյալ նաեւ ֆիլմերի դիտում` աշխարհում առկա հակամարտությունների մասին, այնուհետեւ քննարկում ենք ունենում»,-ասում է Ալլան: ՀԿ-ն կազմակերպում է նաեւ նկարչական մրցույթ երեխաների համար` խաղաղության թեմայով:

Պատերազմի բացակայությունը խաղաղություն չի նշանակում: Փխրուն հրադադարը վերածվել է սառած կոնֆլիկտի, թեեւ դժվար է այն այդպիսին համարել, քանի որ սահմանագծում կրակոցներ հնչում են գրեթե ամեն օր: 2016 թվականի ապրիլի 1-ին մարտերը վերսկսեցին եւ տեւեցին չորս օր`ուրվագծելով լայնածավալ պատերազմի վերսկսման վտանգը տարածաշրջանում:

Տարիներ շարունակ Ելենան պայքարել է պատերազմից մնացած իր վախերի դեմ: Ամուսնանալուց հետո նա տեղափոխվել է Ռուսաստան, որտեղ տարիներ շարունակ ապրում է իր ամուսնու ընտանիքը: Ֆիզիկական տարածությունը բացեց Ելենային սիրտն ու միտքը եւ փոխեց իրականության ընկալումը:

Քանի որ տարվա կեսը Ելենան անցկացնում է Ասկերանում, նա կարծես ծվատված լինի իր աղջկան խաղաղ մանկություն ապահովելու ցանկության եւ պատերազմի մասին պատմելու պահանջի միջեւ:

«Դեռեւս լավ տարբերակ չեմ գտել բացատրելու իմ երեքամյա դստերը, թե ինչ է պատերազմը եւ խաղաղությունը, տարբերությունը մեր Ռուսաստանի կյանքի եւ մանկությանս փորձառության միջեւ: Ես հավանաբար կթողնեմ, որ նա անձամբ բացահայտի` տալով նրան հնարավորություն ապրելու Ղարաբաղում եւ ավելի խաղաղ կյանք ունենալու Ռուսաստանում»,-ասում է Ելենան:

Նոյեմբեր 2018, «Խաղաղարարներ» թողարկում