Տեքստը՝ Սերինե Գաբրիելյանի
Լուսանկարները՝ Արամ Կիրակոսյանի

Սոնա Հակոբյանը 14 տարեկան էր, երբ ինքն իր մարմնի վրա առաջին անգամ դաջվածք արեց` փոքրիկ սիրտ ձեռքի մեջ: Տարիների ընթացքում դաջվածքներն ավելացան մեկը մյուսի հետևից, և ձմեռային ամիսներին է միայն, որ Սոնայի համար անսովոր է, քանի որ ստիպված է դրանք փակել:

Անին նկատում է, որ երբ մարդիկ տեսնում են իրենց փողոցում՝ տարբերվող հագուստով, տատուներով, պիրսինգով, սկսում են անգլերեն խոսել՝ մտածելով, որ օտարերկրացի են: Եղել են դեպքեր էլ, երբ իմացել են, որ հայ  են, զարմացել են, ասել, թե հայուհին  չէր կարող այդպիսի վառ տեսք ունենալ:

«Մտածում են, որ եթե մուրճ ու կրակ կա գործի մեջ, կինը չի կարող դրանից գլուխ հանել,-ասում է Նարինեն,- մատս կտրվում է, եղունգս կոտրվում է, հաճախ նաև վնասվել  ենք, հա, բայց դա աշխարհի վերջը չէ»:

«Քչերն են հասկանում, որ Հայաստանից դուրս բարքեր ու վարքեր կան, որ Հայաստանում ընդունված վարքերը հետ են մնացել: Մեծահասակները, ուղղակի լինելով սովետական մտածելակերպի տեր, չեն ուզում կարծրատիպերի դեմ պայքարել,  որևէ բան փոխել»,-ասում է Նարինեն:

ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի զեկույցում նշված է, որ կանանց հետ կապված այս կարծրատիպերի ազդեցությունը իր դերն է խաղում նաև աշխատաշուկա մուտքի վրա: Օրինակ՝ նշվում է, որ դեռևս առկա են կնոջը «հարիր» և «հարմար» աշխատատեղերի մասին հանրային կարծրատիպեր, և հենց այս պատճառով էլ կանանց թվաքանակը որոշ ոլորտներում չափազանց քիչ է: Հայաստանում կանանց ամսական միջին աշխատավարձը տնտեսության բոլոր հատվածներում զիջում է տղամարդկանց միջին աշխատավարձին, և այդ ճեղքվածքը կազմում է 35.9 տոկոս:

Խնդիր է նաև այն, թե ինչպիսի դեր է վերագրվում կնոջը սոցիումի կողմից: Փոքրիկ քաղաքներում կամ գյուղական համայնքներում ընդունված է կարծել, որ տղամարդը պետք է աշխատի, կինը խնամի երեխաներին և զբաղվի տնտեսությամբ՝ համաձայն ԵՊՀ Գենդերային հետազոտությունների և առաջնորդության կենտրոնի սոցիոլոգիական հարցման՝ «Հայաստանի գենդերային բարոմետր» խորագրով:

Նարինեն, Թինան և Անին, ով հետո միացել է «Պրոտեստին», փորձում են մետաղների հետ իրենց աշխատանքով հակազդել այս կարծրատիպերի վրա: Նրանց հաճախ են ասել, թե կանայք պետք է հուլունքների հետ աշխատեն, ոչ թե մետաղ զոդեն: Բայց սա չի կանգնեցրել նրանց:

Հոգեբան Իրինա Ծատուրյանը համարում է, որ հայ հասարակությունը դեռևս շարժվում է կարծրատիպային մտածելակերպով, չի գիտակցում, որ յուրաքանչյուր անձի խնդիրն է, թե ինչպես է նա հագնվում, ինչ ունի իր մարմնի վրա կամ ինչով է զբաղվում ընդհանրապես. «Ամբողջ խնդիրն այն է, որ օրինակ՝ մարդն ունի տատուներ, դա նրա անձնական գործն է, դիմացինն իրավունք չունի մեկնաբանել դա որպես բարոյականության հետ առնչվող ինչ-որ հարց, հանդուրժողականություն է պետք  ցուցաբերել»:

Սակայն, սա բարդ է պահպանողական հասարակության մեջ, ինչպիսի հայաստանյանն է, հատկապես այն մարդկանց համար, ովքեր մեծացել են Խորհրդային Միությունում: Ծատուրյանը նշում է, որ կան բազմաթիվ ավանդական հասարակություններ, ազգեր, որոնք բաց են նոր գաղափարների առաջ, մինչդեռ հայկական մշակույթը «տառապում է»՝ տարօրինակ որակելով կամ չընդունելով ստանդարտից դուրս արտաքինները:

Նախնական փուլում, մի քանի ամիս էր պետք, որ շրջապատող մարդիկ ընկալեին ու ընդունեին Անի նոր արտաքինը, որը, ինչպես ներկայացնում է  Անին,  թույլ է տալիս ավելի ազնիվ լինելն ինքն իր հետ:

«Երբ քաչալացա, հասկացա, որ մազերն ավելորդություն են եղել, ստանդարտ կանացի կերպար է եղել ինձ կցված, իսկ այսպես այդ ավելորդությունը չունեմ, այսինքն՝ մազերի միջոցով չէ, որ կանացի եմ, ու այդ կանացիությունս այլ կերպ պետք է արտահայտվի»,-ասում է նա:

Այսպիսով, Անին սկսել է ստեղծագործել. բանաստեղծություններ է գրում, վերսկսել է կարել ու կար ու ձևի դասեր է տալիս, նորարական թատրոն է հիմնել և պլաններում էլ գիրք հրատարակելն է:

Եթե ճաղատ լինելը մի կողմից Անիին հնարավորություն է տվել նաև իր ներքինը կարդալ, ստեղծագործել, իրեն նորովի ճանաչել, մյուս կողմից հանրային բացասական վերաբերմունք է առաջացրել: Որոշ կանայք Անիին զզվանքով են նայում, մեկ այլ խումբ էլ կա, որ խղճահարությամբ է վերաբերվում՝ մտածելով, որ նա առողջական խնդիրներ ունի, եթե որոշել է գնալ այդ «քայլին»:

Դաջվածքները մշտապես տարածված են եղել Արևմտյան Եվրոպայում և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում: Մինչ ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են ՌԴ-ում տատուներ անում, Խորհրդային միության մյուս երկրները, ինչպես օրինակ՝ Հայաստանը, հետ են մնում: Հայաստանյան հոգեբանները նկատում են, որ կանայք հաճախ քննադատվում են իրենց արտաքին տեսքի համար, իսկ կանխորոշված մտքերը կամ նախապաշարմունքներն այն մասին, թե ինչ պետք է կինը անի կամ չանի, կամ ինչպիսի տեսք ունենա, խորությամբ արմատացած են հասարակության մեջ:

Ավելի հասուն դառնալով՝ Սոնայի համար ավելի դժվար է դարձել լինել տատու արտիստ: Նա նշում է, որ նույնիսկ կոպիտ ու քննադատական հայացքների է արժանանում հանրային վայրերում, նույնիսկ մայրաքաղաք Երևանում: Տղաները կարող են հավանել նրա տատուները, ասել այդ մասին, բայց խնդրել նրան դա գաղտնի պահել, չասել ընկերների մոտ:

Մի անգամ Սոնան բախվել է իր հաճախորդներից մեկի հետևյալ արտահայտությանը. «Տատուներով աղջիկը, արա, չի կարա էլի նորմալ լինի»: Եվ սա այն ժամանակ, երբ այդ տղամարդը կանգնած սպասելիս է եղել  իր հերթին:

«Նրանք մտածում են, որ «նորմալ», բարոյական աղջիկը չի կարող տատուներ անել: Կան նույնիսկ ամուսիններ, ովքեր իրենց կանանց բերում են, բայց խնդրում են տատուն անել կնոջ մարմնի այն հատվածում, որը սովորաբար հագուստը ծածկում է»,-ասում է Սոնան:

Արդյունքում, Սոնան փոխել է իր աշխատանքը՝ անցում կատարելով ավանդական արվեստին՝ նկարչությանը, իսկ տատուներին կվերադառնա միայն արտերկրում բնակվելու դեպքում:

Հույս և օգնություն ՀԿ հոգեբան Անի Ենգիբարյանը նշում է, որ Հայաստանում կնոջից հաճախ առաջին հերթին ակնկալում են համապատասխանել ստեղծված կերպարին՝ լինել ավանդական ու համեստ.

«Միշտ համարվել է, որ հայ կինը պետք է լինի խոնարհ և կենտրոնանա երեխաների դաստիարակության վրա: Մինչդեռ այսօր մենք տեսնում են հայ կնոջը տատուներով, ոչ ստանդարտ սանրվածքներով. շատերը սա պարզապես չեն ընդունում»:

 Հայ կանայք միայն տատուների հետ կապված կարծրատիպերին չէ, որ առնչվում են: 30-ամյա Անի Դոլմազյանն այս Ամանորին ամբողջությամբ սափրել է գլուխը, նոր տեսքը չի ընկալվել ընկերների ու ընտանիքի անդամների կողմից:

Ներկայումս 24-ամյա Սոնան նոր դաջվածքներ չի անում ոչ իր, ոչ այլ մարդկանց վրա: Չնայած որ ծնողները միշտ աջակցել են նրան այս մասնագիտության ընտրության մեջ, մայրը նույնիսկ պրոֆեսիոնալ գործիք է նվիրել, շրջապատող մարդկանց մեծ մասն այդքան էլ մեծ աջակցություն չի ցուցաբերել:

Տասնամյակներ շարունակ տատուները համարվել են հայ տղամարդկանց բացառիկ իրավունքը՝ հատկապես տարածված լինելով կալանավորների կամ նախկին կալանավորների շրջանակներում: Տատուները, որ մշտապես համարվել են «Воровская наколка», հայ հասարակությունը դժվար ու բավականաչափ դանդաղ է ընդունում որպես արվեստի մի տեսակ, հատկապես, երբ կինն է այն ունենում:

Իրինա Ծատուրյանը կարծում է, որ ամեն դեպքում ակնհայտ է, որ հասարակությունը փոխվում է: Որպես օրինակ բերում է կին վարորդներին, որոնց դեռ 20 տարի առաջ ոչ մի կերպ չէին ընկալում: Հիմա կին վարորդ տեսնելը սովորական է:

Նորաձևության բլոգեր Մարիաննա Քաբաբյանը տարիներ շարունակ վախեցել է որակվել տարբերվող միայն իր հագուստների կամ ոճի համար: Այնուհետև հասկացել է, որ պետք է միայն կենտրոնանալ այն մտքի վրա, թե ինչն է իրեն ստիպում լավ զգալ, ոչ թե կրել կամ անել այն, ինչ  հասարակությունն է թելադրում:

«Հասարակությունը չէ, որ անպայման պիտի իր բարձր գնահատականը քեզ տա, որ դու ինքդ քեզ լավը համարես, դա փաթաթված կարծրատիպ է,-ասում է նա,- ինքդ պիտի ընտրես քո սեփական ոճը, արտաքին տեսքը և առաջ գնաս, իսկ հայ հասարակությունն իր բոլոր տարրերով հանդերձ դեռևս կարիք ունի գիտակցության մեջ փոփոխություններ անել և ինքնահաստատվել»: