Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) երիտասարդ սերնդի համար մանկությունն ավարտվեց 2020 թվականի սեպտեմբերին՝ 44-օրյա պատերազմի ժամանակ։ Իսկ այս տարի իրողությունները բաժանվեցին երկու մասի՝ մինչև 2023 թվականի սեպտեմբերի հարձակումները և դրանից հետո։ 

Եթե նախկինում դժվարությունների ու վտանգի մասին պատմությունները պատմում էին մեծահասակները, ապա 2020-ին դրանք դարձան ավելի քան իրական․ կրակոցներ, կողքով թռչող արկեր, անօդաչու թռչող սարքի բզզոց։

Ու չնայած ռիսկը մեծ էր, իսկ զրկանքները՝ շատ, հատկապես շրջափակումից հետո, ղարաբաղցի շատ երիտասարդներ չցանկացան հեռանալ իրենց հայրենիքից: Պատերազմին հաջորդած շրջափակումը բաժանեց ընտանիքներին, երեխաներին՝ ծնողներից, քույրերին՝ եղբայրներից: Բայց նրանք, ովքեր մնացին իրենց երկրում, այլ տեղ ապագա չէին տեսնում. նրանք կազմել էին իրենց պլանները։ Կյանքն այնտեղ էր՝ հայրենիքում։ Շատերը, ովքեր շրջափակման պահին գտնվում էին Արցախի սահմաններից դուրս, օրինակ՝ ուսանողները, նույնպես տուն հասնելու ուղիներ էին փնտրում։ 

Արցախցիներն այլեւս Հայաստանում են, սակայն նրանց ինքնությունն անփոփոխ է։ Նրանց խոսքերը տոգորված են հողի զգացումով, տեղի զգացումով: Եվ շատերի համար տուն վերադառնալու անհնարինությունը մի բան է, որը հաշտ չէ այն կյանքի հետ, որը նախկինում երազում էին ունենալ:

Հայկ, 21 տարեկան, լուսանկարիչ վավերագրող

Բոլորս էլ սպասում էինք, որ պատերազմը կսկսվի վաղ առավոտյան, ինչպես 2020-ին, բայց այն սկսվեց կեսօրին։ Դա շոկ էր։ Ո՞ր պատերազմ է սկսվում կեսօրին. առավոտյան արթնանում ես՝ պատերազմ չկա,շարունակում ես ապրել՝ մտածելով, որ այսօր հաստատ չի լինելու: Ես ու հայրս նոր էինք սնունդը հանել սառնարանից, երբ պատուհանները սկսեցին դղրդալ: Մենք նոր էինք նտել ճաշելու, երբ ռմբակոծությունը սկսվեց: Այդ ձայնը հնարավոր չէ շփոթել: Հայրիկիս ասացի, որ իջնի ներքեւ։ Իրար խառնված չէինք, բոլորս բակում կանգնած նայում էինք հրթիռներին ու անօդաչուներին։ Երբ այդքան հիասթափված ես ամեն ինչից, քեզ ոչինչ չի հետաքրքրում, նույնիսկ կյանքդ: Ես վերցրի տեսախցիկս ու գնացի նկարելու։

Կյանքը շարունակվում է, բայց իմ բոլոր նպատակները կապված էին Լեռնային Ղարաբաղի հետ։ Հիմա այն չկա: Եվ եթե այն չկա, ինչո՞ւ եմ ես ընդհանրապես ապրում: Ի՞նչ եմ ես անում։ Դե հա, աշխատում եմ, փող եմ աշխատում, հետո ի՞նչ։ Չգիտեմ։ Երբ մարդիկ ինձ հարցնում էին, թե ինչպե՞ս եմ ինձ պատկերացնում 5,10,30 տարի հետո, միշտ ասում էի, որ ինձ պատկերացնում եմ անկախ Արցախում, իմ հայրենիքում, իմ տանը, որտեղ ապրել եմ ու ապրելու եմ ողջ կյանքս, որպես լուսանկարիչ։ Ոչ մի բառ, ոչ մի տեքստ, ոչ մի գիրք, ոչ մի հոդված չի կարող փոխանցել այն, ինչ զգում ես, երբ ամեն ինչ պայթում է քո ներսում։ Երբեմն նստում եմ այստեղ և չեմ կարողանում լիովին հասկանալ, որ չեմ կարողանա տուն գնալ։ Կարծես ինչ-որ բան սեղմվում է, սիրտս պայթում է: Չեմ կարող, ուզում եմ տուն գնալ, բայց չեմ կարողանում հասնել այնտեղ։ Ոչ մի կերպ հնարավոր չէ սա նկարագրել: Քեզ ռետինի պես քաշում են, պատռում։ Եվ դա պարզապես չի դադարում, անընդհատ շարունակվում է:

Միրա, 21 տարեկան, ուսուցչուհի

Իմ նախնիները եղել են Քարին տակ գյուղի հիմնադիրներից։ Ես այս գյուղի բնակիչների յոթերորդ սերնդից եմ և մինչև 2020 թվականը ոչ ոք չէր պատկերացնում, որ մենք կմնանք առանց տուն և ստիպված կլինենք նորը փնտրել։ 44-օրյա պատերազմից հետո այս հողերը գրավեցին ու մենք տեղափոխվեցինք Ստեփանակերտ։

Շրջափակման սկզբում տարբեր սերունդներ տարբեր վերաբերմունք ունեին։ 1990-ականների պատերազմի միջով անցած մարդիկ գիտեին, թե ինչ է լինելու, եւ սկսեցին նախօրոք սնունդ պահեստավորել, խանութներում հսկայական հերթեր էին գոյացել։ Չէի կարծում, որ դա երկար կտևի, չխառնվեցի և ինձ համար տարօրինակ թվաց այս շտապողականությունը։ Ես կարծում էի, որ մենք շատ բանի միջով ենք անցել, և դա սա մեծ խնդիր չէ: Բայց իրավիճակը կտրուկ փոխվեց, և մեկ շաբաթ անց արդեն պարզ էր, որ սնունդը շատ շուտով կսպառվի, և ոչ մի տեղից նոր սնունդ չենք ստանալու։ Մեր ընտանիքին մի փոքր օգնեց փոքրիկ բանջարանոցը։ 2020 թվականին Քարին տակից Ստեփանակերտ տեղափոխվելուց հետո ծնողներս, ովքեր սովոր էին հողի հետ աշխատել, անմիջապես բանջարանոց հիմնեցին մի հողատարածքի վրա, որտեղ երբեք ոչինչ չէր աճել։

Շրջափակման ամբողջ ընթացքում լույսի անջատումներ են եղել։ Ես շարունակում էի երեխաներին սովորեցնել, և բոլոր դասերը համակարգչով էին։ Մենք ժամանակացույցը հարմարեցրել էինք 2-3 ժամվա համար, երբ լույս կար։ Ուզում էինք համոզված լինել, որ խնդիրներ չեն լինի․ երեխաները մինչև վերջին օրերը դասեր բաց չեն թողել։ Աշխատում էինք ու երեխաները գալիս էին, չնայած տրանսպորտ չկար։ Բոլորը սովամահ էին լինում, ուժ չկար, բայց իրական հերոսներն իրենք են, քանի որ գալիս էին մինչև վերջ։ Եվ ես սոցիալական հարթակներում ամեն օր ինչ-որ բան էի հրապարակում. «այստեղ, մարդիկ, տեսեք»: Մենք ընդհանրապես ոչինչ չունեինք։ Եվ իսկապես ոչինչ չկար։ Պետք էր աղմուկ բարձրացնել։ Կարծես 21-րդ դարն է՝ քաղաքակիրթ դարաշրջան, սակայն այնպիսի զգացում կար, որ ոչ ոք չէր ուզում մեր վիճակին ուշադրություն դարձնել։

Հիմա փորձում եմ չհիշել այդ ժամանակը։ Ես արգելափակել եմ այդ հիշողությունները։ Մտքերը շատ են, բայց չեմ ուզում այլևս անդրադառնալ դրանց, քանի որ 2020 թվականից հետո այն վերածվեց հիվանդության, հոգեկան հիվանդության, որը դարձավ ֆիզիկական: Այսպիսով, երբ այս մտքերը վերադառնում են, ես պարզապես վանում եմ դրանք: Հիմա ես ուղղակի անհամբեր սպասում եմ, աշխատում եմ ինքս ինձ վրա, որպեսզի դառնամ այնպիսին, ինչպիսին ուզում եմ լինել և հետ ստանամ այն, ինչ մեզանից խլել են:

Մարի, 27 տարեկան, Արցախի Մարդու իրավունքների պաշտպանի օգնական

Ես ծագումով Մոսկվայից եմ, բայց այնտեղ ինձ համար տեղ չգտա։ Ուզում եմ ասել, որ չգիտեմ, գուցե նրանից էր, որ իմ ինքնությունը չափազանց ուժեղ էր արտահայտված իմ մեջ ու անընդհատ տուն էր տանում: Եվ այս ցանկությունն ի վերջո դրսևորվեց նրանով, որ ես Հայաստան եկա բարձրագույն կրթություն ստանալու համար։ Միջազգային հարաբերությունների և դիվանագիտության բակալավրի աստիճան ունեմ: Ուսանողական տարիները կյանքիս լավագույն տարիներն էին։ Ես բացահայտում էի ինքս ինձ իմ հայրենիքում ու այլեւս ամեն ամառ այստեղ եկած զբոսաշրջիկ չէի։

2016-ին, երբ Ղարաբաղում ապրիլյան քառօրյա պատերազմը տեղի ունեցավ, ես շատ բան հասկացա ու դիմեցի քաղաքացիություն ստանալու համար։ Այդ ժամանակ ես հասկացա, որ մեզանից յուրաքանչյուրը պատասխանատու է մեր երկրի ապագայի համար, և կապ չունի՝ դու սփյուռքից ես, թե ոչ։ Դու պետք է լինես դրա մի մասը, դու պետք է մասնակցես Հայաստանի ապագայի կերտմանը։ Այդ պատերազմը կարծես պատասխանեց նախկինում ունեցած բոլոր հարցերիս։ Ուսում ստանալուց հետո մտածում էի՝ որտե՞ղ կարիերա կառուցել, ո՞ւր գնալ։ Դեռ վերջնական չէի կողմնորոշվել, երբ 2020 թվականի պատերազմը տեղի ունեցավ, և այն ինձ համար ամեն ինչ որոշեց՝ ես պետք է տեղափոխվեի Արցախ։

Բայց Քովիդը փոխեց իմ ծրագրերը, և ես որոշ ժամանակով վերադարձա Ռուսաստան՝ ծնողներիս մոտ։ 22 տարեկանում նորից սկսեցի աշխատանք փնտրել ու մի ծրագիր գտա, որն ինձ հնարավորություն էր տալիս աշխատելու Հայաստանի պետական կառույցներում։ Դա 50 հոգանոց ծրագիր է, սակայն միայն մեկ տեղ էր նախատեսված Արցախի համար: Շատերը վախենում էին այնտեղ հասնել, բայց ես շատ էի ուզում։

2022 թվականի սեպտեմբերին ես վերջապես տեղափոխվեցի այնտեղ ու ժամանակ ունեցա այցելելու շատ վայրեր և հանդիպելու շատ մարդկանց: 2020-ի պատերազմից հետո նոր մարդիկ հիմնականում չէին գալիս ու ինձ տեսնելով տեղացիները բոլորը շատ զարմացած էին։ Շատերն իրենք էին ցանկանում հեռանալ: Իսկ երբ դու գալիս ես ու թողնում արտերկրի քո հանգիստ, հարմարավետ կյանքը, հոգու խորքում, նրանք իսկապես գնահատում էին դա։

Սեպտեմբերի 19-ին, երբ պատերազմը սկսվեց, ես տուն էի եկել ճաշելու, և հենց պատրաստվում էի տանից նորից դուրս գալ, լսեցի առաջին պայթյունը։ Ես տեսա, թե ինչպես են հարեւաններս վազում աստիճաններով ու նրանց միամիտ հարց տվեցի՝ ի՞նչ է կատարվում։ Ասացին՝ չես հասկանում, պատերազմ է։ Առաջին անգամն էի այդ վիճակում։ 

Իմ գործողություններն այլեւս ոչ թե ռացիոնալությունից էին բխում, այլ մեծ սիրուց։ Ինչ-որ տեղ իմ սրտում հասկացա, որ Արցախում ժամանակը սպառվում է։ Եվ ես ուզում էի ինչ-որ բան անել: Այսինքն՝ ես երբեք չեմ հավակնել գլոբալ փոփոխություններ կատարել, բայց եթե նույնիսկ դա մի փոքրիկ կաթիլ է ծովում, ես ուզում էի իմ ներդրումն ունենալ։

Առնոլդ, 22 տարեկան, կինոռեժիսոր

Մեր սերունդը երեք պատերազմ է տեսել, մեծերը՝ չորսը։ 

Ես կռվել եմ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմում և վիրավորվել։ Պատերազմից հետո վտանգի վախը երբեք չլքեց ինձ։ Գիշերը նստում ես ու մտածում, որ մեկը գալիս է։ Շունը հաչում է, իսկ դու անմիջապես վերցնում ես դանակը։ Կամ ամեն օր կրակոցներ ես լսում: Անընդհատ զգոն ես։ 

Հերթական սրացման ժամանակ միշտ ինչ-որ մեկն արթուն էր մնում ու գիշերները տունը հսկում։ Երեւանում նման վտանգներ չեն եղել՝ նստում ես, լռություն է։ Սա նույնպես անհանգստացնող է, չես կարողանում հավատալ, որ  կարող է այսքան հանգիստ լինել։ Պատերազմից հետո սկսեցի հաճախակի մղձավանջներ տեսնել։ Երբեմն ամեն օր, ամիսներ շարունակ՝ երեխաները փայլաթիթեղների ու ցեխի մեջ պառկած են, և մենք վազում ենք նրանց վրայով։ Մեր ընտանիքում միշտ ինչ-որ մեկը սպանվում է, կորուսներ, ինչ-որ նոր տեխնոլոգիաներ, հրթիռներ ու անօդաչու սարքեր։

Անընդհատ Արցախ էի գնում ու ֆիլմեր նկարահանում։ Վերջին անգամ այնտեղ էի շրջափակման սկսվելուց երկու օր առաջ։ Ես գործերով պետք է վերադառնայի Երևան, ու հենց վերադարձա, սահմանը փակվեց։

Պատերազմից երեք օր առաջ էլ Երեւանում էի։ Եղբայրս գիշերը զանգահարեց ինձ ու ասաց, որ առավոտյան պատերազմ է սկսվելու։ Այդ օրը դա տեղի չունեցավ։ Սեպտեմբերի 19-ին, հոգեպես արդեն մի փոքր հանգստացել էի, նկարահանման էի։ Հաճելի արևոտ օր էր ու չարագույժ ոչ մի բան չկար։ Ես նստեցի ավտոբուս ու տեսա հաղորդագրություն՝ «Առնոլդ, սկսվել է»։

Շուրջս ամեն ինչ կանգ առավ։ Ես ոչինչ չէի կարողանում լսել։ Իջա ավտոբուսից և փորձեցի հանգստացնել ինձ։ Անմիջապես զանգեցի Արցախ ու զգացի, որ դա հասարակ հրետակոծություն չէ՝ աղմուկ էր, բոլորը բղավում էին, կրակում էին։ Նորություններում դեռ ոչինչ չկար։ Ես զանգեցի մայրիկիս: Այդ մասին դեռ ոչ ոք չգիտեր։ Փողոցում մարդիկ շրջում էին, իսկ ես ուզում էի գոռալ՝ «պատերազմը սկսվել է»։

Անուշ, 21 տարեկան, իրավագիտության բաժնի ուսանող

Պատերազմի առաջին օրը գնացի դասի, նոթատետրս դրեցի սեղանին, ու պատերազմը սկսվեց։ Նախազգացում կար, որ այդ օրը կսկսվի, և քաղաքում շատերն էին խոսում այդ մասին։ Մի քիչ սպասեցինք, որ հարեւան նկուղը բացվի՝ բոլոր ուսանողներին պատսպարելու համար։ Հետո ես անմիջապես գործի անցա. ես աշխատում էի կառավարության համար։ Այդ բոլոր օրերին ես աշխատանքի էի գնում։ Սահմանամերձ գյուղերից փախստականներ էին գալիս, և նրանց պետք էր ինչ-որ տեղ տեղավորել։ Մենք նրանց տեղավորում էինք մարզադահլիճներում. համալսարանը պարզապես լիքն էր: Նրանք ապրում էին դասասենյակներում՝ 25-ական հոգի։ Ես Արցախից վերջին մեկնողներից էի՝ սեպտեմբերի 27-ին, երբ քաղաքը գրեթե դատարկ էր։

Այս անգամ տները ոչ ոք չայրեց կամ քանդեց։ Մաքրություն արեցինք, սպասքը լվացինք, բանալիները վերցրինք ու գնացինք։ Ես ուզում էի ամեն ինչ կոտրել, բայց չհամարձակվեցի։ Մենք վերցրեցինք միայն ձմեռային հագուստ, քանի որ կարծում էինք, որ ամառայինը սեզոնի համար է: 

Հայրս զոհվել է 2020 թվականին պատերազմում։ Մենք այրել ենք նրա բոլոր մեդալները, պատվոգրերը, դրոշներն ու զինվորական համազգեստը։ Դա այն էր, ինչ շատերն արեցին՝ վախենալով անցակետերի ստուգումներից: Ամբողջ ճանապարհը վերածվել էր մեքենաների աղբանոցի. շատերը փչացել էին, շատերի բենզինն էր սպառվել։ Սարսափելի տեսարան էր։

Մինչև 2020 թվականը մենք չէինք հասկանում մեծահասակներին, երբ նրանք արձագանքում էին պատի հետևից կամ փողոցից լսվող յուրաքանչյուր խշշոցի: Բայց 2020 թվականից հետո, երբ մենք լայնածավալ պատերազմ տեսնաք, նույնպես սկսեցինք վախենալ ամեն ձայնից։ Կարելի է աստիճանաբար ընտելանալ կրակոցներին, բայց ոչ դրոնի ձայնին, հատկապես երբ թռչում է կամիկաձե դրոն։ Նույնիսկ հիմա՝ Երևանում։ Ես մեքենա էի վարում, երբ ուղղաթիռի ձայն լսեցի ու ձեռքերս սկսեցին դողալ: Ես կանգնեցրեցի մեքենան վթարից խուսափելու համար։

Դիանա, 22 տարեկան, լրագրության բաժնի ուսանող

Գրեթե ամբողջ կյանքս ապրել եմ Երևանի և Ստեփանակերտի արանքում։ Վերջին անգամ շրջափակումից առաջ 2022 թվականի նոյեմբերին էի այնտեղ գնացել։

Հավանաբար, նախաշրջափակման իմ ամենաջերմ հիշողությունը 2019 թվականից է, երբ Արցախը հյուրընկալել էր Համահայկական խաղերը։ Բոլորը Ստեփանակերտ էին եկել։ Քաղաքը լեփ-լեցուն էր, հրավառություն էր սկսվել։ Իսկ երբ 2020 թվականի պատերազմից հետո գնացի, կրակոցի ձայներ էի լսում, քանի որ տունս որ Ստեփանակերտում է, սահմանին շատ մոտ է։ Ես աչքիս առաջ ունեի 2019 թվականը և հրավառություն մարզական խաղերում, և սա այն դիսոնանսն է, որը չի լքում ինձ։

Երբ պատերազմը սկսվեց, ես առաջին օրը գնացի Գորիս։ Ուզում էի այդ ամենն իմ աչքով տեսնել։ Ծնունդս այնտեղ նշել եմ կամավորների հետ։ Մինչ մենք վերմակներ էինք հավաքում, լուր եկավ Ստեփանակերտի բենզալցակայանի մեծ պայթյունի մասին։ Ես երբեք չեմ մոռանա այս պահը։ Հեռախոսիս լուրը տեսա, նայեցի վեր․ փախստականներն ամենուր էին՝ նստած հատակին ու նստարաններին։ Տեսա, որ բոլորը սկսեցին լաց լինել։ Այդ պահին ոչ ոք բջջային կապ չուներ։ Մեկ օր անց իմ ծննդյան օրն էր։

Երբ պապս Արցախից դուրս էր գալիս, «Ժիգուլի»-ում փորձել էր տեղավորել այն ամենը, ինչ իր համար արժեքավոր էր։ Իսկ 78-ամյա սովետական պարզ մարդու համար արժեքավորը Մադոննա թեյի հավաքածուն էր, կրակայրիչների հավաքածուն ու լավ վիսկին: Ես խնդրեցի նրան նկարներ բերել, քանի որ 2020 թվականի պատերազմից հետո բազմաթիվ տեսանյութեր էի տեսել, որտեղ ադրբեջանցի զինվորները մտնում էին տներ, քանդում էին ամեն ինչ ու ծաղրուծանակի ենթարկում լուսանկարները։ Ես շատ էի վախենում, որ երբևէ նման բան կպատահի իմ անձնական իրերի հետ։

Հիմա Երեւանում բոլորը խոսում են քաղաքականության մասին, բայց դա հաճախ ոչ մի տեղ չտանող խոսակցություն է: Ես այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ ոչ ոք քաղաքացիական պատասխանատվություն չունի։

Անգամ շրջափակման ժամանակ Երեւանում կյանքն առանձնապես չփոխվեց. Բայց ես հասկանում եմ, որ Հայաստանում կա հետպատերազմյան ծանր դեպրեսիա և հիասթափություն։ Մարդիկ իրենց խաբված են զգում, իսկ շատերը կտրված են իրականությունից։ Բայց Հայաստանում ապաքաղաքական լինելը նման է հանցագործության, երբ Երևանից 50 րոպե հեռավորության վրա բառացիորեն կրակոցներ ես լսում։

Անի, 22 տարեկան, նկարիչ

Երբեք չեմ մտածել, որ կարող եմ ինչ-որ բան ստեղծել՝ հիմնվելով բացասականի վրա։ Ես միշտ ստեղծել եմ գործեր, որոնք, կարելի է ասել, բարի էին և ուրախ, նույնիսկ 2020 թվականից հետո: Դե, վերջին վեց ամիսների ընթացքում ես ինքնաբերաբար բացասականն եմ զգացել ու վերարտադրել: Ես ունեմ մի քանի գործ, մի շարք այն մասին, թե ինչպես էի կորցրել կապն ընտանիքիս հետ: Ես ու փոքր քույրս մնացել էինք այստեղ սովորելու, իսկ ընտանիքիս մյուս անդամները շրջափակման մեջ էին։ Այս իրավիճակն արտացոլված է իմ վերջին աշխատանքում. սա այն մասին է, որ խաղաղություն չկա: Այս ամենն իլուզիա է․ կարմիր, անվերջ գծեր, արյան գծեր, որոնք հանգեցնում են մահվան, էթնիկ զտումների և ավերածությունների։

Հիմա միայն հուսահատություն է։ Ես անընդհատ մտածում էի, պլանավորում էի, նույնիսկ հուլիսին. Ես մտածում էի, որ ինձ համար ստուդիա կկառուցեմ ու այնտեղ կստեղծագործեմ։ Բայց ամեն ինչ այլ կերպ դասավորվեց, և մնացի առանց ապագայի պլանների։ Իմ միտքը հրաժարվում է ընդունել, որ ես այլեւս իմ տանը չեմ լինելու։

2020-ը՝ մինչև սեպտեմբեր, իմ կյանքի ամենաերջանիկ տարին էր։ Ես շատ մարդկանց եմ հարցրել. մյուսները նույնպես խոսում են դրա մասին ու ասում են՝ ամենաերջանիկ տարին էր, ամենախաղաղը։ Մենք պարզապես ապրում էինք և վայելում կյանքը: Մենք այնտեղ ազատ էինք և իրավունք ունեինք ապրելու, ինչպես բոլորը։

Գոգա, 30 տարեկան, դասական վոկալի ուսուցիչ

Ես դասական վոկալի ստուդիա ունեի, որը բացվել էր մինչև 2020 թվականը, պատերազմից հետո մենք շարունակեցինք վարպետության դասեր անցկացնել երեխաների և մեծահասակների համար։

2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից հետո ես կազմակերպեցի առաջին հետպատերազմյան խումբը։ Նպատակը նախկին մշակույթը, նախապատերազմական կյանքը վերականգնելն էր։ Խմբում կային բազմաթիվ երեխաներ, ովքեր կորցրել էին իրենց ծնողներին, հարազատներին ու տունը։ Շատ բան կար անելու։ Կյանքը կամաց-կամաց սկսեց նախկին հունը ստանալ։ Զգացողություն չկար, որ կհեռանանք Արցախից. Ամեն մեկն ուներ իր տեղը։

Ստեղծեցի արտ-թերապիայի խմբեր։ Ամեն ինչ արվում էր երեխաների համար։ Շրջում էինք գյուղերով, ելույթ ունենում Ստեփանակերտում և ամբողջ Հայաստանում։ Ամբողջ օրն աշխատում էինք։ Շատ էր օգնում չմտածել կատարվածի մասին, ու այն մասին, թե ում ենք կորցրել այդ պատերազմում։

Երբ սեպտեմբերի 19-ին սկսվեց պատերազմը, կարծես մշուշի մեջ էինք։ Մենք չէինք կարողանում սթափ մտածել: Շրջեցինք քաղաքով մեկ՝ նայելով շենքերին ու հրաժեշտ տվեցինք Ստեփանակերտին։ Սեպտեմբերի 28-ին դուրս եկանք, բայց զուր։ Գոնե մի երկու օր էլ պիտի մնայինք։ Դա դժոխք տանող ճանապարհ էր: Բոլորը գոռում էին, շատ մարդիկ մահացան ճանապարհին. ոմանք վթարի ենթարկվեցին, ոմանք սրտի կաթված ստացան։ Թեև ես առողջ մարդ եմ, բայց սիրտս հիվանդացավ։ Ես կարծում էի, որ կմեռնեմ ճանապարհին։ Նորմալ ժամանակներում այս ճանապարհը տևում էր մեկ ժամից մի փոքր ավելի: Բայց դա միշտ կմնա իմ հիշողության մեջ որպես եռօրյա ճանապարհ։ Այլ կերպ չեմ պատկերացնում։

Նույնիսկ հիմա եմ կարողանում ինքս ինձ խաբել։ Ես գտա մի գրասենյակ, որտեղ աշխատում են ղարաբաղցիները, եւ բոլորն իրենց զգում են ինչպես տանը։ Սակայն, երբ հասարակական տրանսպորտում եմ, փակում եմ աչքերս, որպեսզի չհասկանամ, թե որտեղ եմ։ Անկեղծ ասած, ես չգիտեմ, թե ինչից է, որ Արցախում այդքան էներգիա կա, հավանաբար այն պատճառով, որ այդքան մարդ է զոհվել այս հողի համար: Եվ դա դարձել է անգին: Դու ամեն օր արթնանում ես ու պետք է լավագույնն անես հայրենիքիդ համար։ 

Պատերազմի երկրորդ օրը, երբ զինադադար հայտարարվեց, ես ապշած էի։ Տասնհինգ րոպե անց տեսա երեխաների, ովքեր ֆուտբոլ էին խաղում իմ տան դրսի խաղահրապարակում: Այդ պահին ես հասկացա, որ մենք չենք պարտվել։ Ես հավերժ երախտապարտ եմ Արցախին մեզ այսպիսին ստեղծելու համար։ Մենք հիմա Արցախն ենք։ Արցախը ժողովուրդն է։ 

Այս ֆոտոպատմությունը պատրաստվել է Chai Khana Fellowship ծրագրի շրջանակներում՝ ամառ-աշուն 2023 թ.։

Այս ֆոտոպատմությունը պատրաստվել է Friedrich-Ebert-Stiftung (FES) Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային գրասենյակի աջակցությամբ: Արտահայտված կարծիքները պարտադիր չէ, որ արտացոլեն FES-ի տեսակետները: