Bakıdan təqribən 350 km məsafədə yerləşən Şəki bazarında iş səhər obaşdan başlayır. Satıcılar mal-qaranın, izdiham və maşınların səs-küyü fonunda müştəri tutmaq üçün canfəşanlıq edirlər. Buradakı natəmiz və çətin iş şəraiti gənclərin çoxuna cəlbedici gəlmir; gənc nəsil müasir ticarət mərkəzlərinin steril təmizliyini ənənəvi bazarlardakı xaos və qoxulardan üstün tutur.

Əlbəttə, həmişə belə olmayıb. Nəsillər boyu bazarlar Azərbaycanda əsas ictimai məkanlar olub - xəbərləşmə, sosiallaşma və ticarət mərkəzi. Digər bazarlar kimi, “Təzə Bazar” da 1990-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra işini itirənlərin gəlir əldə etmək üçün üz tutduğu yerə çevrilib. Satıcıların çoxu pensiya yaşını keçsə də, dolanışığını təmin etmək üçün hələ də bazarda işləyir. 

Yerli sakinlər tərəfindən “Təzə Bazar” kimi tanınan Şəki bazarına çəkilişə ilk dəfə 2015-ci ildə getsəm də, fotolar illərlə unutduğum arxivimdə yatırdı. Fotoları yenidən nəzərdən keçirəndə burada işləyənlərin çoxunun necə yaşlı olduğu məni təəccübləndirdi - keçən 6 ildə başlarına nələr gəldiyini, xüsusən də karantin dövrünü necə keçirdiklərini düşündüm. Bu fikirlə ilin əvvəli, günəşli bir bazar səhəri yenə Şəkidəki “Təzə Bazar”ın girişində dayanmışdım. Səhər izdihamlı bir məkanda qarışıq səslər eşitmək çox xoş idi. Satıcıların alverə başlamadan öncəki hazırlıqlarını müşahidə etdim.

İlk həmsöhbətim Tamara nənə oldu; öz əl işi olan çantalarını qoluna taxıb ətrafı gəzirdi. Onunla tanış olduqdan sonra gördüm ki, satıcıların çoxunda bu çantalardan bir cüt var.

21 ildir bazarda işləyən Fatimə nənəylə söhbətimiz gənc nəslin bazarda mal sata bilməməsi ətrafında oldu. “Ona görə də burada əsasən, yaşlı insanlar işləyir”,  o deyir. “Gənc nəsil bu işin öhdəsindən gələ bilmir. Onlar üçün bazar işi çətindir,  həm də buralar kir-pasdı. Bəzən buradan keçəndə iy gəlməsin deyə, burunlarını da tuturlar. Bazarda mal satmaq üçün çox şeyi təşkil edə bilməlisən. Supermarketdə işləməyə nə var ki… Orada hər şey asandı. Cavan qızlar ancaq bir işi görürlər, ayın sonunda da maaşlarını alırlar. Burada gördüyün qadınların əksəriyyəti cavan vaxtlarında gəlib, yavaş-yavaş işi götürüblər”.

Bazarda hər kəsin hekayəsi ilə maraqlansam da, əsasən 2015-ci ildə şəkillərini çəkdiyim bəzi insanları tapmağa can atırdım. Məsələn, Rasim adlı satıcı. Ona yaxınlaşanda əvvəlcə “hər növ quş var” - deyə, müraciət edərək mallarını mənə satmağa çalışdı. Ancaq ona 2015-ci ilə aid fotolarını göstərəndə həyəcanlandı. Bir az sonra bazarda onun piştaxtasının yan-yörəsindəki hər kəs mənim haqqımda, fotolar və çəkiliş layihəm haqqında məlumatlı idi.

Bir müddət gəzişdikdən sonra, nəhayət, bazarda ilk səfərimdən xatırladığım dağları görə biləcəyim yeri tapdım. Oradakı piştaxtaların birinin arxasında işləyən Rəfiqə xanımla tanış oldum. Dağlara baxdığımı görüb mənə yerli coğrafiya haqqında məlumat verməyə başladı: dağlar Kiş Dağı kimi tanınırdı, çəmənliklər Xan Yaylağı adlanırdı, onun öz adı isə “dost” mənasını verirdi. Söhbət əsnasında Rəfiqə xanım çap etdirdiyim şəkillərə baxdı və ordakı insanların çoxunu tanıdı. Onlardan biri Qələm xanım idi. İllərdir bazarda gözə dəymirmiş. Bir başqası da xəstələnəndən sonra alver işindən uzaqlaşmış kişli Məlahət xanım idi. Nəhayət, o, hələ də satıcı işləyən Validə xanımı tanıdı. Söhbətimizi bitirdikdə Rəfiqə xanım mənə bazarda rastlaşdığı bir yapon cütlük tərəfindən çəkilmiş Polaroid şəklini göstərdi. 

Bazarın çıxışına gedərkən daha 2015-ci ildə söhbət etmədən şəklini çəkdiyim Rasim Orucovla da tanış oldum. Çıxışdan 150 metr aralıda, yenə isti günəş işığında siqaretdən zövq alaraq maşınının yanında oturan Rasimə rast gəldim. Şəkidə köməyə ehtiyacımın olub-olmadığını soruşdu, avtovağzala necə gedə biləcəyimi göstərdi və vidalaşdıq.

“Özüm Kiş kəndindənəm. Uşaqlıqda çox qalxmışam o dağlara. 8 sinif oxumuşam, sonra ərə getmişəm, 3 qız və 2 oğul böyütmüşəm, indi 11 nəvəm var. Buna baxmayaraq, bilikliyəm. Mənim qızlarım isə oxuyub. Biri Bakıda, biri də xaricdədir. Yoldaşım rəhmətə gedəndən sonra bu işlə məşğulam. Özüm alverçi deyiləm, heç xoşum gəlmir bu məşğuliyyətdən. Alma, quru zoğal, zəncəfil alıb-satıram. Bura xaricilər tez-tez gəlir. Hətta biri şəklimi də çəkmişdi. Yaponiyadan bir qadın idi. Birini mənə verdi, digərini dedi Yaponiyada böyüdüb divardan asacaq”, Rəfiqə deyir.

“Mən əvvəl geyim fabrikində işləmişəm. Konveyerdə 32 qadın şalvar və paltar tikirdik.

Sonra övladlarım böyüdü, evləndilər, 50 yaşım olanda buraya gəldim. Bütün bu mürəbbələri, turşuları, şirələri və sousları özüm hazırlayıram, yalnız süd məhsullarını satın alıram. Baxmayaraq ki, pensiya alıram, ərim baş mühəndis, oğlum restoranda işləyir, ancaq yetmir. Bu cür qazanc əldə etmək isə çox çətindir, xüsusən son iki ildə. İki qızım, bir oğlum, səkkiz nəvəm və dörd nəticəm var”, Fatimə xanım deyir.

“İndi yaşım Şəki nömrəsidir. Həmişə alver işində olmuşam. 80-ci illərdə böyük topdansatış mağazam olub. Dövr dəyişdi, satış zəiflədi və oranı bağlamaq məcburiyyətində qaldım. Sonra bu işə girişdim və 20 ildir məşğul oluram. Burada hər növ quş var. Toyuq, xoruz, lal ördək, hind quşu alıb, 3-5 manat xeyirinə satıram. Təzə-təzə dovşan da satmağa başlamışam”, Rasim deyir.

Rasimin xarakterinə zidd olan bir alverçi onun tam qarşısında işləyirdi. Səssizcə qəlyanına yerli tütün doldurub çəkir, zarafat etmir və başqaları ilə danışmırdı.

“1975-ci ildən - artıq 46 ildir ki, təmir işi ilə məşğulam. Qış aylarında, təmir olmayanda öz toyuqlarımı satışa çıxarıram. Bu məşğuliyyət o qədər də maraqlı deyil, yorucudur. Cürbəcür adam gəlir - biri ciddi, biri əsəbi, hamı ilə dil tapmaq lazımdır ki, iş getsin. Təmir işində də elədir, sadəcə başda bilirsən ki, necə adamdır, sonra ona görə öz işinlə məşğul olursan”, Vaqif qeyd edir.

“1955-ci il təvəllüdlüyəm. Aprelin 20-də Lenin ilə bir gündə doğulmuşam. 25 il İpək Kombinatında işləmişəm. Sovet dağıldı, kombinat bağlandı. Bir az evdə oturdum, sonra isə bazara gəldim. 1996-cı ildən burda işləyirəm. Turşuları gəlinim düzəldib göndərir, digər malları alıram. Beləcə dolanırıq. 2015-ci ildən indiyə kimi vəziyyət çətinləşib, satış zəifləyib. Karantin vaxtı bazar bağlı idi. Bir müddətdən sonra yaşlıların hamısını apardılar, iynə vurdular, sonra yenə işə çıxdıq”, Validə xanım bildirir.

“10 il oxudum, sonra tütün plantasiyasına işə düzəldim. Plantasiya bağlanana kimi orada işlədim. 2001-ci ildən bazardayam.

Özüm Şəkidənəm, Baltalı kəndindən. Amma bir arzum var, Şuşaya yol çəkilənə kimi sağ qalım. Yoldaşım ilə balaca maşınımız var, danışmışıq, yol açılan kimi benzin vurub gedəcəyik”, Nabat xanım qeyd edir.

“Sovetin vaxtı illərlə yük maşını sürmüşəm. Rejim dağıldı, maşını təhvil verdim. 2000-ci ildən bu vaxta qədər 20 ildir bazarda araba sürürəm”, Rasim deyir.