კუკიას ანბანი

კუკიას სასაფლაოზე საფლავებსა და კრიპტებს შორის ხეტიალის შემდეგ, ანა მურადოვა შვებას გრძნობს. ამ ადგილას იგი საკუთარ სპარსულ და ასურული ფესვებთან კავშირს გრძნობს, რადგან აქ მისი ბევრი წინაპარია დაკრძალული.

მურადოვა 45 წლის ლინგვისტია. მარმარილოს ქანდაკებებსა და საფლავის ქვებზე ნახევრად წაშლილ ფოტოებს შორის სიარულისას, ამბობს რომ თბილისში ცხოვრება მოსწონს.

იგი მოსკოვიდან, სადაც მამამისის ოჯახი ცხოვრობდა, თბილისში გადმოვიდა, სადაც კუკიას საფლავების წარწერებს იკვლევს. იგი აღნიშნავს, რომ თბილისის კულტურული მოზაიკა, ეხმარება, რომ თავი ისე იგრძნოს, როგორც საკუთარ სახლში.

თბილისში კუკია ერთ-ერთი უძველესი სასაფლაოა, სადაც საფლავები 300 წელს ითვლის. იგი ერთ-ერთია იმ ისტრიული სასაფლაოებიდან, რომელიც საბჭოთა რეპრესიებს გადაურჩა.  

1930-იანი წლებში საბჭოთა ქალაქგეგმარების შედეგად მრავალი მეხსიერების ადგილი გაქრა. სასაფლაოები პარკებით ჩანაცვლდა, ან სრულიად განადგურდა, რამაც ქალაქის მულტიეთნიკური წარსული გააქრო.

მიუხედავად ამისა, ეპიტაფიები სომხურ, ასირიულ, ფრანგულ, ქართულ, იტალიურ, პოლონურ და უკრაინულ ენებზე თბილისის ეთნიკურ და რელიგიურ მრავალფეროვნებას კვლავ ასახავს. სასაფლაოზე, ობელისკი, გერმანული წარწერით, იმ ადამიანთა ხსოვნას ეძღვნება, ვინც მეორე მსოფლიო ომის დროს კავკასიაში დაიღუპა.

კუკიას სასაფლაოეზე არ არსებობს განსხვავება მდიდრებსა და ღარიბებს, ცნობილ და უცნობ ადამიანების საფლავებს შორის. აქ ქართველი მართლმადიდებლები პატივს მიაგებენ მეოცე საუკუნეში მცხოვრებ, ანსტასია საზონოვას, რომელიც  როგორც იუწყებიან საკუთარი მისტიკური ძალის გამო იყო ცნობილი. კუკიაზე ასევე იოსებ სტალინის მეუღლის ეკატერინა სვანიძისა და დაგნი იულის საფლავებია. დაგნი ნორვეგიელი მხატვრის ედვარდ მუნკის მუზა იყო. კუკიის სასაფლაოზე მეწაღეები და ექიმები, კრიმინალების, მამაოების, პედაგოგების, მსახიობებისა და პოლიტიკოსების გვერდით წვანან.

სასაფლაო თბილისიდან რამდენიმე კილომეტრით არის დაშორებული. 1930-იან წლებში ეს მანძილი საკმარისი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ სასაფლაო საბჭოთა რეპრესიებისგან დაცული ყოფილიყო.

თუმცა, თბილისში ბევრმა სხვა სასაფლაომ იგივე ბედი არ გაიზიარა.

ბაღში დაკარგული მუსლიმური სასაფლაო

თბილისის ბოტანიკურ ბაღის ადგილას, რომელიც მე-19 საუკუნემდე სამეფო ბაღად მოიხსენიებოდა, მუსლიმური სასაფლაო იყო განთავსებული. სასაფლაოზე სპარსული, არაბული და აზერბაიჯანული საფლავები იყო.

1950-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა ხელისუფლებამ ჯერ ახლოს მდებარე მეჩეთი ააფეთქა, ხოლო შემდეგ მემორიალები და საფლავის ქვები გაანადგურა. დღესდღეობით სასაფლაოსგან თითქმის არაფერია დარჩენილი. ყოფილი სასაფლაოს სანახავად მსურველები თბილისის ბოტანიკურ ბაღს უნდა ესტუმრონ.

ბოტანიკურ ბაღში, 1970 წელს ცნობილი აზერბაიჯანელების პანთეონი გაკეთდა, რომლის მახლობლად აღმოსავლეთ მხარეს შეტრიალებული რამდენიმე საფლავი კვლავ მოიძებნება. პანთეონი ორჯერ გარემონტდა, ბოლოს 2013 წელს.

ჯუჯუნა ავალიშვილი, უკვე 50 წელია ბოტანიკური ბაღის მახლობლად, როზარიუმში მუშაობს. იგი იხსენებს, თუ როგორ განადგურდა მისი დაღესტანელი მეგობრის, მანაბა მაგამედოვას მშობლების საფლავები, 1950-იანი წლების დასაწყისში, როდესაც ეს ადგილი ბულდოზერით გაასწორეს.

ავალიშვილი საკუთარ მეგობარს დაჰპირდა, რომ საფლავების მაგივრად, მისი მშობლების სახელზე ორ ხეს მოუვლიდა.

„ დავამშვიდე და შევპირდი, რომ ამ ორ ხეს მოვუვლიდი, მისი მშობლების ხსოვნისთვის,” ამბობს ავალიშვილი.

მუსლიმური სასაფლაოს განადგურება იმ დიდი ტრაგედიის ნაწილო იყო, რომელიც მაგამედოვას და ბევრ სხვა ოჯახს დაატყდა თავს.

დაღესტანის სოფელი კუბაჩიდან, 1930-იანი სტალინისტური რეპრესიების დროს, მაგამედოვების ოჯახს თბილისში მოუწიათ გადმოსვლა. რამდენიმე ათწლეულის შემდეგ, საბჭოთა ხელისუფლებამ, ასეთი ემიგრანტების შესახებ შემორჩენილი მეხსიერება, გაანადგურა.

1970-იანი წლებიდან მოყოლებული, ამ ადგილას მუსლიმებს აღარ კრძალავენ. დღესდღეობით თბილისში მცხოვრები მუსლიმები, ახლობლებს თბილისიდან მოშორებით, მსხალდიდის სასაფლაოზე ასაფლავებენ.

ძვლებზე აშენებული ეკლესია

ხოჯევანქის სასაფლაო, რომელიც სომხების სასაფლაოდ იყო ცნობილი, ავლაბრში, დიდი მიწის ნაკვეთზე იყო განლაგებული. საქართველოს სომეხთა ეპარქიის დირექტორი ლევონ ჩიდილიანის მიხედვით სასაფლაოს 300 წლიანი ისტორია აქვს და იქ 90 000 საფლავი იყო განლაგებული.

სასაფლაო და ამ ტერიტორიაზე არსებული წმინდა ღვთისმშობლის ეკლესია ერთიანად არ დაუნგრევიათ, მათ საბოლოო გაქრობას ბევრი წელი დასჭირდა.

„დღესდღეობით ხოჯევანქის სასაფლაოს არსებობა მხოლოდ ძველ თაობას ახსოვს” ამბობს ანთროპოლოგი ალისა დათუნაშვილი.

პირველი დარტყმა 1930 წელს იყო, როდესაც საბჭოთა ხელისუფლებამ ამ ადგილას მე-17 საუკუნის სომხური ეკლესია დაანგრია, შემდეგ კი სასაფლაოს დიდი ნაწილი მიწასთან გაასწორა, იმისათვის რომ, „მეგობრობის პარკი” გაეშენებინათ. 1990-იან წლებში კი, არც პარკისგან იყო ბევრი რამ დარჩენილი.

დღეს სომხების თემი იმ საფლავებს უვლის, რომელიც დანგრევას გადაურჩა და ხოჯევანქის პანთეონში განთავსდა. პანთეონი გამოჩენილი სომეხი მწერლებისა და საზოგადო მოღვაწეებისთვის, 1970 წელს გაკეთდა.

ამის შემდეგ კი, 1989 წელს ქართულმა მარლთმადიდებლურმა ეკლესიამ ამ ადგილას ახალი ეკლესიის მშენებლობა წამოიწყო. როგორც ადგილობრივი სომხები იუწყებიან სწორედ ამ ადგილას მდებარეობდა ხოჯევანქის სასაფლაო, ამიტომ თვლიდნენ, რომ სამების საკათედრო ტაძრის მშენებლობა, რომელიც 2004 წელს დასრულდა გარდაცვილი ადამიანების ხსოვნას შეურაცხყოფდა.

ამასთან დაკავშირებით ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიასთან კომენტარისთვის დაკავშირება ვერ მოხერხდა.

ამ ადგილას უცნობი ადამიანების საფლავები თითქმის აღარაა შემორჩენილი, თუმცა ხოჯივანქის პანთეონში დასაფლავებულ ცნობილ ინტელექტუალებსა და ხელოვანებს შორის არიან მე-20 საუკუნის მხატვარი გაიანე კაჩატრიანი და მე-19 საუკუნის მწერალი რაფი.

ცენტრიდან პერიფერიამდე 

ხოჯევანქის განადგურების შემდეგ, ადგილობრივი სომხები საკუთარ გარდაცვლილ ახლობლებს პეტრე-პავლეს სასაფლაოზე კრძალავენ. თბილისში მცხოვრებმა მუსლიმმა თემმა, კი გადაწყვიტა სასაფლაოები ცენტრიდან პერიფერიისკენ გადაეტანა.

ვერის პარკი, კარგი მაგალითია იმისა, თუ როგორ ცდლობდა სახელმწიფო სასაფლაოების ქალაქის ცენტრიდან განდევნას. ვერის პარკი, რომელიც ქალაქის ცენტრში მდებარეობს ქრისტიანული სასაფლაო იყო, სადაც სომხური და ქართული საფლავები იყო განლაგებული.

1930 წლისთვის იგი ქალაქის გაფათოებას შეეწირა და ნათელი მაგალითი გახდა იმისა, რომ საბჭოთა პერიოდში კოლქტიური პირადზე მნიშვნელოვანი იყო. იმ ადამიანთა მეხსიერება, კი რომელსაც სასაფლაო ინახავდა გაქრა.

საზღვრებს მიღმა

1960-იანი წლებში ნავთლუღისა და ორთაჭალის ებრაული სასაფლაოები, არა მხოლოდ ადგილმდებარეობამ გადაარჩინა.

მიშა, რომელიც ნავთლუღის სასაფლაოზე დიდი ხანია მუშაობს, ამბობს რომ საბჭოთა ხელისუფლებამ სასაფლაო დაინდო, რადგან ადგილობრივმა ებრაელებმა შესასვლელში დააწერეს „რუსულ-ებრაული” სასაფლაო.  დანამდვილებით არავინ იცის, მაგრამ საბჭოთა დროს ბევრს სჯეროდა, რომ ამ მეთოდმა გაამართლა.

დღესდღეობით თბილისში მცხოვრები ებრაელები ახლობლებს დამპალოს სასაფლაოზე კრძალავენ, რომელიც თბილისის ცენტრში არსებული ორი სინაგოგისგან ძალიან შორს მდებარეობს. თუმცა, თბილისის ებრაული დიასპორა, კვლავ პატივს მიაგებს, ნავთლუღში და ორთაჭალის სასაფლაოზე მდებარე ძველ საფლავებს.